Turk, bu cümleden em de qırımtatar, halqları arasında Qurultay, yuqarı devlet akimiyetiniñ tarihta müim ve çoq şey deñiştirgen vaqıtlar devamında toplanğan ananeviy institutıdır. Anda cemaatnıñ serbest azalarınıñ keniş vekilligi temin etile ve bütün ealiniñ yerine ketirmege mecbur olğanı qararlar berile edi.

 Zemaneviy Qurultaynıñ temeline tek demokratik idareniñ çoq senelik tarihiy mirası degil, em 1917 senesi milliy devletligini qurma tecribesi, em de 1950-80 ss. qırımtatar Milliy areketiniñ dallı qurulışınıñ yaratılması qoyuldı.

1920 ss. şura rejiminiñ Qırımda kirsetilmesi, tamır halqınıñ yañı akimiyetke qatılması maqsadınen Qırım MŞSCniñ yaratılmasınıñ neticesi olsa da, kerçekten de eñ faal vekillerge qarşı daa ciddiy repressiyalarğa yol açtı. Devlet aparatı, milliy yañıdan yaratuvğa ıntılğan qırımtatarlardan temizlendirildi, kollektivizatsiya vaqtında köy sakinleriniñ biñlerce ailesi yerinden çıqarıldı, eñ belli qırımtatar faaliyetçileri yoq etildiler. Amma 1944 s. total sürgünlik vastasınen ‘riayetkâr olmağan’ qırımtatar halqına eñ küçlü darbe edi.

 Ekinci Qurultay

Vatanınıñ sıñırlarından çıqarılğanda ve mahus meskün yerlerdeki şartaitte bulunğanda qırımtatarlar, halqınıñ Qırımğa qaytması ve bütün aqlarınıñ yañıdan tiklenmesi içün kütleviy Milliy areketni başlatalar.

Temeli XX. asırnıñ 50. seneleriniñ soñunda – 60. seneleriniñ bağlanğıcında qoyulğan qırımtatar Milliy areketniñ qurulışı ciddiy avtoritar kommunistik rejimi şartlarında çalışmaq içün azamiy tarzda teşkil etildi. O zamanlarda Milliy areket, ŞSCBniñ qırımtatarlarnıñ yaşağanları deyerli bütün bölgelerinde çalışqan teşebbüs gruppalarınıñ keniş ağından ibaret ola edi. 

1990 senesi mart ayınıñ 8-inde QMATnıñ Merkeziy Şurasınıñ oturışında Qurultynı keçirmek imkânlarını ögrenme iş gruppası teşkil etildi.

1990 senesi mayıs ayınıñ 1-inde iş gruppasına milliy areketniñ bütün ceryanlarınıñ vekillerinen ve meraqlanğan qırımtatarlarnıñ başqa gruppalarınen alâqa qurmağa avale etildi.

1990 senesi sentâbr ayınıñ 23-ünde 36 kişiden (başı Server Ömerov) ibaret olğan Qurultaynı azırlama teşkiliy eyyetiniñ tesis toplaşuvı keçirildi. Teşkiliy eyyetniñ qurulışı tesbit etildi: Merkeziy saylav eyyeti, muarririyet eyyeti ve teşkiliy büro. Teşkiliy eyyet ‘Qırımtatar halqınıñ toplaşuvında vekillerniñ saylavını teşkil etme aqqında qaide’ni, ‘Saylayıcınıñ qayd kâğıtı’ ve ‘Konferentsiyanıñ iştirakçileriniñ qayd kâğıtı’ blanklarınıñ formalarını tasdıqladı, protokollarnıñ örneklerini teklif etti.

‘Saylavnı teşkil etme aqqında qaide’ matbuatta neşir etildi ve saylavlarnı eki basamaq vastasınen keçirmege esapqa alındı. İlk basamaqta umumiy saylavda qırımtatarlarnıñ yaşağanları yerlerde, ekinci basamaqta (rayon, şeer, vilâyet ya da cumhuriyet) öz konferentsiyalarında toplaşuvnıñ vekillerini saylağan saylayıcılar saylana ediler. Kvotalar belgilendi: 30 kişiden 1 saylayıcı, 1000 kişiden (33-34 saylayıcı) toplaşuvnıñ bir vekili. 16 yaşına yetken bütün qırımtatar erkerleri ve qadınları saylavlarda iştirak ete bile ediler. Saylayıcılar açıq (bazıda toplaşuvnıñ qararına gizli), konferentsiyalarğa toplaşuvnıñ vekilleri ise gizli rey berüv vastasınen saylana ediler. 1990 s. oktâbr ayından 1991 s. mayıs ayına qadar yerli akimiyet organlarınıñ mümkün olğan tarzda mania etkenleri saylav kampaniyası keçirile edi.

Qurultayğa azırlıqlarnıñ başlanğıcından qırım akimiyeti duşman tarafını aldı. ‘Avdet’ gazetasında basılğan vesiqalarnıñ leyhalarınıñ esasında akimiyet ilân etti ki, olar mustaqil milliy parlamentni ve akimiyetniñ muvaziy müessiselerini teşkil etmege planlaştıralar. Olar, Qurultaynıñ keçirilmesi içün resmiy bir ruhset beremege red ettiler.

Buna cevap bermek içün 1991 senesi mayıs ayınıñ 30-ında Aqmescitteki Qırım Nazirler Şurasınıñ binasınıñ ögünde bir qaç yüz qırımtatar narazılıq numayışını keçirdi. Neticesinde akimiyet, yabancı musafirler içün davetnamelerni imzalamağa ve qırımtatarlarnıñ toplaşuvnı keçirmeleri içün resmiy ruhset bermege mecbur qaldı. Bundan soñ belli oldı ki, şura elçihaneleri ve konsullıqlarına Qırımtatar halqınıñ Qurultayına davetnamalerine saip olğan kişilerge ŞSCBne vizalarnı bermemege emir etildi.

Qurultaydan tamam evel saylav eyyeti saylavnıñ neticelerini çıqardı: Qırımda 129, Özbekistanda 88, Qazahistanda 1, Qırğızistanda 4, Tacikistanda 3, Rusiye ŞSCnde 16, Ukrainada (Qırımdan ğayrı) 9, Litvaniyada 3, Latviyada 1, Suhumi şeerinde 1 vekil saylandı.Qurultaynıñ mandat eyyeti 255 vekilniñ salâhiyetini tasdıqladı. ‘1000 kişiden 1 vekil’ qaidesini ve qırımtatarlarnıñ yaşağanları deyerli bütün bölgelerniñ vekilleriniñ mecvut olmalarını esapqa alıp bu kibi terkipnen Qurultay mezkür vazifelerini çezmege ve Qırımtatar halqınıñ tek salâhiyetli vekillik organını saylamağa aqı bar edi.

Qırımtatar halqınıñ milliy toplaşuvına davetnameleri Şura Birliginiñ mevcut olğan bütün devlet organlarına, içtimaiy-siyasiy ve uquq qorçalayıcı teşkilâtlarğa ve kütleviy haber vastalarına yollandı. Akimiyetniñ devlet organları merağını köstermediler, Ukraina Nazirler şurasınıñ vekili ve Qırım Nazirler şurasınıñ muavininden ğayrı Qurultayda iştirak etmediler. Faqat cemaat ve KHV Qurultayğa çoq diqqat kösterdiler.

1991 senesi iyün ayınıñ 26-sında Aqmescit şeerinde II. Qurultay açıldı. Qurultaynıñ sessiyasında vekillerinden ğayrı, 33 kişiden ibaret olğan Qırımtatar Milliy Meclisi ve Meclisniñ Başı – Mustafa Cemilev ve muavini Refat Çubarov saylandı.

1991 senesi iyül ayınıñ 6-sında Qırımtatar Milliy Meclisiniñ ilk oturışı keçirildi. Anda onıñ qurulışı tasdıqlandı ve Milliy öz idare yerli organları aqqında qaideni azırlamağa qarar berildi. Qurultaynıñ emrine mücibi bu organlar yaratıla edi ve Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qararlarını yerine ketirmege, yerli akimiyetnen işdeşliginde halqnıñ menfaatını qorçalamağa, medeniyeti ve tili, dini, ananeleri ve adetlerini yañıdan yaratmağa ve inkişaf etmege çağırıldı. 1991 – 1992 seneleri boyunca Qırımnıñ deyerli bütün 290 köy, qasaba, yerli şurasınıñ topraqlarında bölge ve yerli milliy öz idare organları (meclisler) saylandı. Olarnıñ arasında 15 rayon ve 7 şeer meclisi edi.

Müellif: Elvedin Çubarov