Menu
Baş saifeTarihiy malümat

Tarihiy malümat

Qırımtatarlar Qırımnıñ ve Ukrainanıñ tamır halqıdır.

Qırımtatar halqı Qırım yarımadasımıñ toprağında tarihiy olaraq şekillendi ve asırlar devamında bu topraqlarda yaşağan çoq qabile ve halqnıñ nesilidir. Qırımtatarlarnıñ etnogenez ceryanı uzun ve qıyın edi, anda tavrlar, kimmerler, skitler, sarmatlar, alanlar, ellinler, gotlar, hunnlar, hozarlar, qıpçaqlar, italyanlar, ordalar ve başqaları iştirak eteip öz genetik izini qaldılar. Bunıñ isbatı qırımtatarlarnıñ antropologik türü, ırq mensüpligi, tili, tabiatı, ananeleri, dini ve turmuşınıñ hususiyetleridir. XIV a. qırımtatarlar bir halq olaraq şekillendiler, ve XV a. endi öz mustaqil bir devletini, Qırım hanlığını yarattılar.

Şekillenüv ceryanınıñ belli olğanına baqmadan bugün qırımtatar halqınıñ etnogeneziniñ umumiy olaraq qabul etilgen bir kontseptsiyası alâ daa mevcut olmay. Qırımnıñ tamır halqınıñ peyda oluvınıñ aqiqiy versiyasını tasqılav yolundaki esas mania er vaqıt siyasetleştirüv edi.

XVIII asırnıñ soñunda Rusiyede qırımtatarlarnıñ peyda oluvı ikâyesi qalplıq etilgen edi. O zamanki alimler ögünde Qırım hanlığınıñ 1783 s. işğalini aqlamaq ve qırımtatarlarnıñ yardımadada mahsus aqlarnı talap etmek içün esasınıñ omağanını isbatlamaq vazifeleri tura edi. Tamam o zaman qırımtatarlarnıñ XIII asırnıñ ilk qısmında Qırımğa kelgen ordalarnıñ nesili olğanını ve bunıñ içün tamır halqı olmağanını añlatqan bugünge qadar belli olğan bir versiya tüşünip çıqarıldı. Tarihnen ilgili edebiyatta bu mif alâ daa basıla. Qırım hanlığı zapt olğan soñ çoq ilmiy iş ya yoq etildi, ya da Rusiyege ketirildi. Bundan soñ da asırlar devamında qırımatarlarnıñ tarihını ögrenmege yasaq edi, 1944 s. sürgünlikten soñ halq tamamınen unuttırıldı.

Qırımtatar halqı üç esas subetnik gruppasına bölüne: dağlılar ve dağ ögündekiler – orta yolaq ya da tat, çöl – nogay ve yalıboylu. Bütün gruppalarnıñ temsilcileri tipajları, şiveleriniñ hususiyetleri, ananelerine köre farqlanalar. Farqlı meskün yerlerniñ sakinleriniñ qomşularından çoq farqı bar edi, bunıñ içün de qaysı halqlarnıñ tamam bu topraqtaki şekillendirmelerge eñ çoq tesir etkenini açıq tarzda körmek mümkün.

XV a. haritalarda Qırım hanlığı – 1441 senesinden 1783 senesine qadar olğan bütün Qırım yarımadasında, Şimaliy Qara deñiz ögününde, Turla ve Don özenleri arasında ve şimaliy Kubannıñ topraqlarında bulunğan qırımtatarlarnıñ mustaqil devleti peyda oldı. İlk paytahtı Solhat (şimdi Eski Qırım) şeeri edi, soñ zemaneviy Bağçasaraynıñ şeer civarına – yanına barmanıñ çaresi olmağan qoba şeklindeki Qırq Yer qalesine (şimdi Çufut Qale), bundan soñ qaleniñ yarı yanında Devlet Saray qurulğan tek soñ 1532 s. han iqametgâhı Bağçasarayda bulunğan ve bugün qırımtatarlarnıñ saray mimarlığınıñ dünyada saqlanğan tek misali qalğan Han Sarayğa ketirilgen.

Qırım hanlığı çoq milletli, dinli ve tolerantlı bir devlet edi, hanlıqnıñ diniy ve qavmiy siyaseti islâmnıñ temelinde esaslanğan edi. Mında qırımtatarlardan ğayrı qarayler, qırımlılar, urumlar, ermeniler, qırımlı çıngeneler v.b. yaşağan ediler. Zemaneviy añlamda Qırım hanlığında millet kontseptsiyası, yani ‘millet’ ya da ‘diniy millet’ sisteması yoq edi. Diniy dayanlıqnıñ ananeleri sülâleniñ qurucısı ve ilk qırım hanı Hacı Geraynıñ tahtqa oturğanında qabul etilgen. Tamam o, devlette tolerantlıq misalini köstergen: musulman qanunlarına ciddiy olaraq riayet eterek bütün dinlerge ürmetnen baqqan ve olarğa çoq imtiyaz bergen.

Qırım hanlığınıñ devlet ve memuriy tarzınıñ Osmanlı Devletindekilernen çoq ortaq hususiyeti bar edi, faqat terkiplerine köre aynı olğan. Hanlıqnıñ tek bu devletke ait olğan devlet aparatı ve qanunlarda tasdıqlanğan memuriy-territorial teşkilâtı bar edi. Han devletniñ başı ve yuqarı vazifelerde çalışqan onıñ eñ yaqın aqrabaları – qalğa (hannıñ mirasçısı), nur-ed-din (hannıñ ekinci mirasçısı), or-bey (tış telükesizlik ve devletniñ sıñırlarınıñ bozmaları içün cevapkâr olğan), sekaskirler (vilâyetlerniñ reberleri) ve anabeyim (hannıñ anası ya da qız qardaşı) edi.

1783 s. mustaqil Qırım hanlığı birinciden işğal etilgen, bundan soñ Rusiye imperiyası tarafından zapt etilgen. Bu devirden başlap qırımtatar devletligi yoq etmege, medeniy ve ruhiy ayatı, ananeviy iqtisadiyatı ve hocalığı qırıq olmağa başlağan. Rus akimiyetiniñ zulumları, serbest köylülerniñ ve diniy cemaatlarnıñ topraqlarınıñ musaderesi, cemilerniñ ve tasil müessiseleriniñ viran etilmeleri v.b. sebebinden on biñlerce qırımtatar vatanından ayırmağa mecbur qalğan. Böylece, nevbetteki asır devamında ana Vatanında qırımtatarlar azlıq olğan, yarımadağa ise Rusiyeden yañı köçip kelgenler taşınğan ediler.

Bütün manialarğa baqmadan, XIX asırnıñ soñunda Qırımda qırımtatar müneverleriniñ, bu cümleden İsmail Ğapsrinskiyniñ,  başlığınen yañı islâatçı areket peyda olğan. “Terciman” neşirleriniñ (qırımtatar ilk gazetası) saifelerinde vatandaşlarına olarnıñ tamırları qırım topraqlarında olğan millet olğanlarını, tarihiniñ ise biñlerce sene devam etkenini añlatqan edi. Olarnıñ öz Vatanı aqqına saip olmalarına diqqat ayırılğan edi.

Ğasprınskıynıñ ve safdaşlarınıñ fikirleri esasında serbest olaraq tüşüngen ve qırımtatarlarnıñ yardımadadaki devletini yañıdan yaratmağa istegen yaş nesil terbiye etilgen.

1917 s. Fevral inqilâbından soñ Bağçasarayda mustaqil Qırım Halq Cumhuriyetiniñ yaratılmasını ilân etken qırımtatar halqınıñ ilk Qurultayı toplandı. Konstitutsiya qabul etildi ve ükümetniñ başı saylandı – onıñ başı ‘Bizim vazifemiz İsviçre kibi bir devlet teşkil etmektir. Qırımnıñ halqları dülber bir demet ve er bir halq içün teñ aqlar ve şartlar kerekli ola, çünki beraber ketecekmiz’ dep aytqan Noman Çelebicihan oldı.

Rusiyedeki Oktâbr inqilâbı ve bolşeviklerniñ akimiyet olmaları, genç Qırım Halq Cumhuriyetiniñ bar olğanını telükege oğrattı. 1918 s. yanvar ayında bolşevikler faal tarzda areket etmege başladılar – qırımtatar ükümetini yoq etip Noman Çelebicihannı apis ettiler. O, Aqyar deñizcileri tarafından insafsız olaraq öldürildi, 1918 s. fevral ayınıñ 23-ünde bedeni deñizge taşlandı.

1921 s. Qırım MŞSC yaratıldı. Rus ve qırımtatar tilleri devlet tilleri oldı, reberleriniñ çoqusı qırımtatar edi. Faqat milliy ayatnıñ qısqa inkişafı vaqtında cumhuriyet yaratılğan soñ (o zaman milliy mektepler açıldı, teatr teşkil etildi, gazetalar neşir etile edi) 1937 s. Stalinniñ repressiyaları başladı. O vaqıt yañı qırımtatar yuqarı kişileriniñ çoqusı öldürildi. 1937 s. aprel ayınıñ 17-si bir qaç on eñ belli faaliyetçiniñ öldürilgenleri eñ qara kün oldı.

Faqat qırımtatar halqınıñ oğraşqanı eñ qorqunçlı darbe, kerçek bir genotsid 1944 s. mayıs ayınıñ 18-indeki total sürgünlik oldı.

1944 s. mayıs ayınıñ 11-inde Beriyanıñ bergeni ve Stalinniñ imzalağanı ‘Qırımtatarlar aqqında’ qararında ŞSCBniñ Mudafaa devlet eyyeti bütün halqnı ‘devlet hainligi, Qırımızı ordundan dezertirlik, duşmannıñ tarafını alma, almanlarnıñ teşkil etkenleri göñülli tatar arbiy qısımlarına kiriş, alman ceza otrâdında iştirak ve alman işğalcilerine er taraflı yardım’ içün qabaatlandırıldı.

Qırımtatar halqını yerinden çıqaruv operatsiyası diqqatnen planlaştırılıp azırlandı. Onıñ başları devlet mudafaasınıñ halq komissarlarınıñ ve tış işleri muavinleri Bohdan Kobulov ve İvan Serov oldı. Mayıs ayınıñ 15-ine qadar er şey endi azır edi: Qırım operativ bölgelerge bölündi, qırımtatalarnıñ sayısı, adresleri ögrenildi, toplanma saatı ve marşrutlar tesbit etildi, mahsus operatsiyanı keçirgen cevapkâr kişiler saylandı.

1944 s. mayıs ayınıñ 18-inde saba maalinde Qırımnıñ bütün meskün yerlerindeki qırımtatarlarnı çıqaruv ceryanında 32 biñden ziyade zambit ve Tış işler halq komissarlığınıñ askeri iştirak etti. Qırımtatarlarğa toplanmaları içün 15 daqqa berildi. Ve silâ altında maşnalarnıñ kuzovlarına oturtılıp çığırlarda endi azırlanğan mülk vagonlarnıñ turğanı eñ yaqın demiryol stantsiyalarına ketirildi. Qırımtatarlarnen biñlerce tren Şura Birliginiñ uzaqlıqtaki yerlerine – Merkeziy Asiya, Sibir ve Uralğa yollandı. Er bir qırımtatarnı Qırımdan çıqarmaq içün üç kün yeterli oldı – mayıs ayınıñ 20-sinde fırqanıñ işçileri muvafaqiyetnen keçirilgen operatsiya aqqında esabat ettiler. Bir qaç afta boyunca trenler kete edi, çoq insan bu yolnı ağır avalı, aş ve suv olmadan keçemedi.

Ölüm treni. Rutem Eminov

Resmiy bilgilerge köre, Qırımdan 183 155 kişi çıqarıldı. Bu sayığa cebede olğan qırımtatarlar qoşulmadı. Olar 1945 s. demobilizatsiyadan soñ sürgünlik yerlerine yollandı.

Sürgünlik yerlerinde qırımtatarlar mahsus köçip kelgenler statusını aldılar – bütün halq yerini deñişme aqqı sıñırlandı ve komendantnıñ aznı almadan meskün yerniñ rayonından ketmege yasaq edi. Tesbit etilgen sıñırlarnı serbest tarzda keçmek ciddiy olaraq cezalandırıla edi. Mahsus köçip kelgenler er vaqıt komendaturağa kelip yerinde olğanını isbatlamalı ediler, ailelerniñ başlarınıñ üç kün vaqtında ailelerdeki deñişmeler (balanıñ doğurılması, aile azasınıñ vefat etmesi, qaçma) aqqında haberdar etmeli ediler.

Qırımtatarlarnıñ büyük sayısı yolda ya da açlıq, hastalıqlar ve akimiyetniñ repressiyaları sebebinden mahsus meskün yerlerde ilk senelerinde öldi: şura menbalarına köre 15-20 faizi öldi, qırımtatar milliy areketiniñ faaliyetçileriniñ bilgilerine köre ise ealiniñ 46 faizine qadar bu vaqialarnı keçemedi.

Qırımtatarlarnıñ sürgünliginden soñ şura akimiyeti mezkür tamır halqı aqqında Qırımdaki deyerli bütün añmaları yoq ete edi – qırım toponimleriniñ çoqusınıñ adıları deñiştirildi, camiler ve mezarlıqlar, mektepler ve medreseler ya viran etildi ya da başqa ihtiyaclar içün binalar olaraq qullanılmağa başladı. Qırımtatarlarnıñ evlerine Şura Birliginiñ çeşitli bölgelerinden köçip kelgenler ketirildi.

Genotsid. Rustem Eminov

1950 ss. Stalin vefat etken soñ qırımtatarlar arasında Vatanına qaytaruvnen ve tamır halqınıñ aqlarını yañıdan tiklevnen bağlı milliy areket peyda olmağa başlay. BAĞLANTIĞA basıp milliy areketniñ inkişafı aqqında oquñız.

1991 s. Aqmescit şeerinde ekinci Qurultay toplandı ve qırımtatarlarnıñ milliy öz idare sisteması yaratıldı. Beş senede bir kere icra organı – Qırımtatar Miliy Meclisini şekillendirgen Qurultaynıñ yañı terkibiniñ saylavı keçirile. 1991 – 2013 ss. Meclisniñ başı milliy lider Mustafa Cemilev edi. 2013 senesinden Qırımtatar Milliy Meclisiniñ başı Refat Çubarovdır.

2014 senesinden yani Rusiye Qırımnı işğal etken soñ qırımtatarlar öz faal siyasiy fikirleri sebebinden er vaqıt ücüm etileler ve yañı qırım ‘akimiyeti’ tarafından repressiya etileler.