1956-1969 seneleri

XX asırnıñ 50 seneleriniñ başlanğıcında qırımtatarlarnıñ ketirilgeni yerlerde, Orta Asiyadaki cumhhuriyetlerde, Vatanğa qaytmaq ve öz aqlarını yañıdan tiklemek içün milliy areket faalleşe. Halqlarnıñ faal temsilcileri, olarnıñ aralarında başlanğıcında çoq kommunist, sabıq cebeciler, partizanlar, gizliciler areketlerniñ esaslarını qoyalar. 1956 senesi olar Moskvağa ŞSCBniñ merkeziy reberligine biñlerce qırımtatarnıñ imzalağanı hitaplar yollamağa başlaylar. Hitaplarında qırımtatar haqlını ana Vatanına qaytarmağa ve Qırımda muhtar cumhuriyetni yañıdan yaratmağa rica etildi. Umumiy halq hitaplarından ğayrı, akimiyetniñ merkeziy organlarına qırımtatarlar aynı talaplarnen şahsiy ve kollektiv mektüpleri yollay ediler. Faqat çoqusı allarda olar cevapsız qala edi, bu vesiqalarnıñ teşebbüsçileri ve mektüplerniñ müllifleri ise quvğunlıqqa oğray ediler. Bu, yaqın kelecekte tarqatılğan ve areketniñ ilk basamağı içün faal küreş forması olğan petitsiya kampaniyasınıñ başlanğıcı oldı.

1964 s. Movska şeerinde Qırımtatarlarnıñ daimiy vekilligi (halq temsilcileriniñ vekilleri) teşkil etile. Halq vekilini tesbit etmek qararı yerli teşebbüs gruppasınıñ edi ve cumhuriyet teşebbüs gruppası tarafından tasdıqlana edi. Vekilge mandat, yani onıñ vazifelerini ve halqnıñ esas talaplarını tesbit etken bir vesiqa berile edi. Başqa kişi Moskvadan ketken halq vekiliniñ yerine keçire edi, bu da qırımtatar halqınıñ temsilcileriniñ paytahtta muntazam mevcut olmalarını temin etmege yardımcı oldı.

Anda olar devlet erbapları, çeşitli ilim müessiseleriniñ reberleri, merkeziy gazetalar ve mecmualarnıñ muarririyetleri, belli yazıcılar, alimler, cemaat erbaplarını qırımtatar halqınıñ milliy meseleri aqqında muntazam tarzda haberdar ete ediler. Vekillerniñ esas maqsadı devletniñ reberliginiñ qabul etmesini irmek edi. Qırımtatarlarnıñ vekilleriniñ eñ yuqarı devlet seviyesinde alınğanları 1957, 1965 ve 1967 seneleri becerdiler. Bundan ğayrı, vekiller çeşitli vaqialar ve müim tarihlar (adetince, mayıs ayınıñ 18-i – sürgünlik künü ve oktâbr ayınıñ 18-i – Qırım MŞSCniñ yaratılğanı kün) namuslarına aktsiyalarnı teşkil ete ediler. Bu tür künlerde Moskvada bir qaç yüzge qadar halq vekili buluna edi. Akimiyet bütün şeerde olarnı qamaçalay, epis ete ve nezaret astında paytahttan çıqara, bazıda bunı yapmaq içün de bir tren azırlay edi.

1966 senesi teşebbüsçiler devlet destegini almadan, öz başlarına qırımtatar halqını cedvelge aldı, onıñ neticesinde öz halqınıñ ve Stalinniñ sürgünligi ve ğurbetlikteki ilk seneler vaqtında qurbanlarnıñ, Ekinci cian cenkiniñ cebelerinde öldürilgenlerniñ, Şura Birliginiñ qaramanlarınıñ ve orden saipleriniñ kerçek sayılarını tesbit ete bildiler.

1966-1969 ss. qırımtatarlarnıñ eñ yüksek faaliyetinen özüni kösterdiler. Areketke kommunist rejimine qarşı olğan kişiler qatılalar, olar qırımtatar halqınıñ aqlarını yañıdan tiklemege endi rica etmeyler, talap etelerdir. Küreşniñ yañı şekilleri peyda ola. Halqnıñ yaşağanı yerlerde ve Moskvada müim vaqialarğa bağışlanğan qalabalıq mitingler, numayışlar, aktsiyalar teşkil etilip keçirile. Faqat akimiyet olarğa şiddetli tarzda qarşılıq köstere.

Faalcilerniñ parçası, devlette peya olğan uquq qorçalayıcı areketnen alâqa tesbit ete. Oleksiy Kosterin, Andriy Saharov, Petro Hrıhorenko ve başqaları kibi belli disidentler sebebinden qırımtatar halqınıñ meseleleri ve onıñ Milliy areketi çet ülkelerde belli ola. Belli ‘Radio Svoboda’ (‘Serbestlik Radiosı’) ve ‘Holos Amerıkı’ (‘Amerikanıñ Sesi’) radio stantsiyaları qırımtatarlarnıñ aqlarınıñ bozmaları aqqında reportajlar yapalar.

1967 s. sentâbr ayınıñ 5-inde qırımtatarlarnıñ çoq aylıq mitingleriniñ tesiri vastasınen devletniñ reberligi qırımtatarlarğa qarşı qabaatlarnıñ esassızlığını tanığan faqat onı tolunen yañıdan tiklemegen ŞSCBniñ Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumınıñ Emrini qabul etmege mecbur qaldı. Qırımtatarlar bütün devlet boyunca yaşay bile ediler, faqat Qırımdaki Vatanına ketmemeleri içün sıñırlama tedbirleri keçirildi. Buña baqmadan yüzlerce qırımtatar öz başına Qırımğa qayta, amma malümatnamelerni vesiqalaştıramaylar, olarğa yol berilmey, yetişkenler işke, balalar ise mekteplerge qabul etilmeyler. Akimiyetniñ emrine mücibi qırımtatarlarnıñ alğanları evler buldozerler vastasınen viran etile, aileler Qırımndan çıqarıla, eñ faaller ise ‘pasport rejimini bozma’ emrine mücibi esip etile.

Halqnıñ Qırımğa kütleviy qatmaq ıntıluvları ve uquq qorçalayıcılarnen yaqınlaştıruvları neticelerinde qırımtatarlarnıñ yaşağanları bütün bölgelerde areketniñ iştirakçilerine qarşı repressiyalar ciddiyleştirildi. 1968 – 1969 seneleri belli faalciler ve uquq qorçalayıcılar Mustafa Cemilev, İllya Habay, Petro Hrıhorenko, Reşat Cemilev, Yuriy Osmanov, Rollan Kadıyev ve başqaları sahte cinaiy davalar sebebinden farqlı vaqıt içün epis etile.

1970 - 1991 seneleri

Bu devirde Qırımtatar milliy areketi öz faaliyetiniñ birinciden yavaşlaşqan soñ çabik tarzda faalleşe. O, 1991 s. Qurultay milliy toplanmasınıñ ve yani Qırımtatar Milliy Meclisi vekiliy organınıñ saylavınıñ neticesi olğan yañı teşkiliy formalarına saip olmağa başlay. Milliy areketniñ esas muvafaqiyeti halqnıñ öz başına Vatanına kütleviy qaytmalarınıñ başlanmasıdır.

1970 senenleri Milliy areketniñ faalcilerine qarşı çoq dava ve tintüvleri, Qırımğa qaytqan qırımtatarlarnıñ taqipleri, areket içinde bölünmeler ve küreş usullarına fikirlerinde farqlılıqları sebebinden faaliyet yavaşlaşmağa başladı. Devlerniñ reberligine çeşitli hitaplarnı ve mektüplerni imzalatmağa zor ola. 1966 ve 1971 seneleri kompartiyalarnıñ nevbetiy toplamalarına halq hitaplarını rekord olğan 130 biñ ve 60 biñ kişi imzaladı, faqat 1975 s. XXV. toplaşuvğa hitaplarnı 20 biñ kişi, 1977 s. Brejnevge Kasatsiya arizasını ve 1979 s. Umumiy halq narazılığını tek 4 biñ kişi imzaladı. Mitingler ve toplaşuvlar tek eñ müim tarihlar namusına keçirile ve o qadar çoq insan endi iştirak etmey.

Yüzlerce qırımtatarlarnıñ Qırımğa öz başına qaytmaq muvafaqiyetsiz ıntıluvlarına baqmadan teşebbüs gruppaları halqnı qaytramaq içün faal etmege devam eteler. 1971 senesi Taşkent vilâyetiniñ teşebbüsçileri qırımtatarlar aralarında Qırımğa qaytarma aqqında bir sorav keçirdiler. 18 biñ soratılğan yetişken arasında tek 11 kişi cevap bermege istemedi ve 9 kişi qarşı oldı. Tamam bu sene nevbetiy umumiy birlik cedvelge aluvınıñ neticeleri yayınlanğan ve qırımtatarlar ŞSCBniñ milletleriniñ cedvelinde tapılmağan soñ teşebbüs gruppaları öz ğayretlerinen yaşağanları yerlerdeki vatandaşlarını cedvelge almağa becerdiler.

1970 ve 1980 seneleri makeme ceryanları keçirilip Milliy areketniñ çoq faal iştrakçisi (bazıları ilk kere degil) epis etildi. Olarnıñ aralarında Ceppar Akimov, Mustafa Cemilev, Yuriy Osmanov, Rolan Kadıyev, Ayşe Seyitmuratova, Reşat Cemilev ediler.

Akimiyet qırımtatarlarnıñ Qırımğa faal olaraq qaytmamaları içün çeşitli mania tedbirleri keçire edi. Qırımda ve qırımtatar aileleriniñ Vatanında yerleştirmege becermegen soñ eñ çoq yerleşkenleri etraflı bölgelerde pasport rejimini ciddiyleştirgen mahsus qararlar ve emirler qabul etile edi.

Akimiyetniñ bu tür areketleri facialı neticelerine yol açtı. 1968 senesi oktâbr ayınıñ 19-ında esiphanede Moskvadaki Qırmızı meydanda ailesiniñ Qırımdan çıqarılamasında qarşı narazılıq yapqan 35 yaşındaki Fevzi Seydaliyev öldürildi. 1968 senesi iyün ayınıñ 23-ünde 46 yaşındaki Musa Mamut ailesiniñ Qırımdan ekinci kere çıqarmaq ıntıluvına qarşılıq köstererek özüni yaqtı. 1978 senesi noyabr ayınıñ 19-ında Devlet Telükesizlik Eyyetiniñ yerli bölüginiñ tariginden soñ apayı ve üç qızınen beraber Qırımğa kelgen İzzet Memedulayev özü asındı. Evini alma malümatnamesini vesiqalaştıramadı ve çoq vatandaşı kibi makeme taqipleri telükesi astında yaşay edi.

MTGnıñ qararına mücibi tınç numayışlarnı keçirmeleri içün qırımtatarlarnıñ yaşağanları bütün yerlerden Moskvağa halq vekilleri yollandı. 1987 senesi iyül ayınıñ 6-sında ve 23-ünde Qırmızı meydanda yüzlerce qırımtatar devletniñ reberlerinden halq vekillerini qabul etmege talap etip öz aqlarını qorçalamaq içün numayışlar keçirdi. Cevap olaraq berilgen ‘mahsus vekâletler’ vastasınen Moskva militsiyası paytahtta er şeyni nizamğa ketirmek içün qırımtatarlarnı tutıp Moskvadan çıqara edi.

Narazılıq tedbirleri qırımtatarlarnıñ yaşağanları Özbekistan, Tacikistan, Rusiyeniñ Krasnodar krayı ve Qırımdaki yerlerge tarqatıldı. Numayışçılarğa qarşı küç-quvetni qullanğan militsiya taqımları tınç numayışlarnı dağıta ediler.

1987 senesi oktâbr ayınıñ 7-sinde Krasnodar krayınıñ Taman şeerinden Aqmescitke Qırım MŞSCniñ yaratma kününe, yani oktâbr ayınıñ 7-sine qırım paytahtına kelecek olmalı 2000 qırımtatardan ibaret olğan yürgen marş yolğa çıqtı. Faqat Tamandan 7. kilometrde tunç yürüş militsiyanıñ çoq sıñrınen qırşavlandı, çoq iştirakçisi ise tutulıp keri qaytarıldı.

Qırım ŞSCniñ yaratma kününe, yani oktâbr ayınıñ 18-ına qırımtatarlarnıñ yaşağanları yerlerde mitingler teşkil etildi, amma akimiyet olarnı keçirmege çeşitli vastalarnen mania ete edi. Cevap olaraq Bekabat, Taşkent, Qırmsk (Krasnodar krayı) ve Qarasuvbazar (Qırım) şeerlerinde qırımtatarlar repressiyalarğa qarşı çoq biñli narazılıq tedbirlerini keçirdiler.

1987 s. dekabr ayınıñ 24-ünde Qırımnıñ rayonlarınıñ çoqusında ve Krasnodar krayınıñ bazı şeerlerinde ŞSCBbiñ Nazirler Şurası ‘kelgen insanlar içün vaqtınca yazılma sıñırları’ aqqında qarar qabul etti. Amma aynı zamanda Qırımğa Ukraina ve Rusiyeniñ sakinleri aralarında (tahminen 50 biñ) işçiler toplanmağa başladı. Yüzlerce ve biñlerce qırımtatar ailesiniñ Qırımğa öz başına köçip kelmemeleri içün bütün bu tedbirler acele olaraq qabul etile edi. Qırımda olar aynı şekilde yazılmay ve evni alma malümatnamesi vesiqalaştıramay edi.

1988 s. fevral ayınıñ 14-ünde Aqmescitte aqlarınıñ bozmalarına qarşı çıqqan 2 biñden ziyade qırımtatarnıñ iştirakinen bir miting keçirildi. O kün Helencikte (Rusiye) de aynı kişiniñ sayısınıñ iştirakinen narazılıq tedbiri keçirildi. Taşkentte ise qırımtatarnıñ planlaştırğanı mitingni evelden yoq etmek içün militsiyanıñ ve ordularnıñ küçleri brontransporterler vastasınen toplandı, şeerde qamaçalavlar tiklendi. 1988 s. fevral ayından mayıs ayına qadar farqlı şeerlerde ve Moskvada qırımtatarlarnıñ mitingleri keçirildi, bazı qırımtatarar açlıq narazılığını ilân ete ediler.

Qırımtatarlarnıñ sürgünliginiñ 44. yıllığına 1988 s. mayıs ayınıñ 18-inde devletniñ 22 şeerinde 25 biñden ziyade qırımtatarnıñ iştirakinen numayışlar keçirildi. 1988 s. mayıs ayınıñ 26-sında qırım Zuya qasabası yanında 2 biñ asker ve militsiyacını tarafından tamamınen viran etilgen çadır (500 çadırlı) şeerçigi inşaat etildi.

1988 s. iyün ayınıñ 9-ında qırımtatar halqınıñ meselelerini çezme devlet eyyeti bir qarar berdi. Oña mücibi ‘Qırım muhtac cumhuriyetini teşkil etmek temelsizdir’. Eyyet, devletniñ halq vatanına qaytarma ve aqlarını yañıdan tikleme meselelerini çezmege niyetine saip olmağanını açıq aydın tarzda bildirdi.

Qırımtatarlarnıñ eyyetniñ qararına qarşı çoq biñli numayışlar ve narazılıq tedbirleri yaşağanları yerlerde keçirildi. 1988 s. iyün ayınıñ 20-sinde Krasnodar krayınıñ Nıjnöbakansk qasabasında tahminen 5 biñ kişiniñ iştirak etkeni kütleviy bir grev başladı. Qomşu bölgelerde ve Özbekistanda bu teşebbüs destek etildi. İyün ayınıñ 23-ünde bütün yerlerde Musa Mamutnıñ özüni yıqanmasınıñ 10. yıllığına matem mitingleri keçirildi.

İyün ayınıñ 26-sında Taşkent şeerinde 20 biñli numayışlar keçirildi. Militsiya ve arbiy taqımlar rezina tayaqları ve ağlatıcı gaz vastasınen narazılıqçılarnı dağıta ediler. Bir qaç biñ kişi uruldı ve tutuldı. Umumiy birlik fırqa konferentsiyasınıñ vekilleri ögünde öz narazılığını köstermege kelgen tahminen 900 kişi tutulıp şeerden mecburen çıqarıldı.

İyün ayınıñ soñundan başlap avgust ayınıñ ortasına qadar farqlı bölgelerden biñlerce qırımtatar umumiy milliy grevni keçirdiler. ‘İşke kelmegeni’ içün 1500den ziyade kişi işten çıqarıldı.