Dmitriy Senniñ «Don ve Şimaliy-Ğarbiy Kavkaz kazakları ve Qaradeñiz boyu musulman devletleri arasındaki munasebetler» kitabınıñ taqdimi

20 Mart 2011

Rusiye tarihçısı Dmitriy Senniñ “Don ve Şimaliy-Ğarbiy Kavkaz kazakları ve Qaradeñiz boyu musulman devletleri arasındaki munasebetler (XVII asırnıñ ekinci yarısı – XVIII asırnıñ başı)” kitabınıñ Qırımtatar halqı Meclisi ve İçtimaiy tedqiqatlar institutınıñ qoltutuvı ile iyül 20 künü İ. Gasprinskiy adına kitaphanede olıp keçken taqdimi Qırımnıñ içtimaiy ayatında közge körüngen vaqialardan biri oldı.

Tedbirni Meclis azası, “Qırım” gazetasınıñ baş muarriri Bekir Mamutov alıp bardı. Öz kiriş sözünde o, Qırımtatar halqı Meclisi ve Dnepropetrovsktaki İçtimaiy tedqiqatlar institutı arasında ep qaviyleşken munasebetler aqqında aytıp, bu qırımtatar ve ukrain halqı arasındaki dostluqnıñ temsilidir, dedi. B. Mamut Dmitriy Senniñ kitabına yüksek qıymet kesip, onda Qırım hanlığınıñ Qaradeñiz boyu devletleri arasındaki büyük rolü kösterilgenini memnünlik ile qayd etti. “Asılında bu ciddiy ilmiy neşir olaraq, onda müellifniñ çoq yıllar devamında yapqan araştıruvlarınıñ neticeleri derc oluna ve müim zemaneviy meseleler köterile, – dedi Mamutov ve müellifke böyle sual berdi: “Rusiye kazakları qırımtatar halqınıñ amansız duşmanımı?”

Dmitriy Sen öz nevbetinde bu apansızdan berilgen sualge qanatlendirici cevap qaytardı. Onıñ fikrince Rusiyedeki Don boyu kazakları ve Rusiye – bu bir tarihiy küç degil de, tarihnıñ ayrı-ayrı iştirakçileridir. Olarnıñ ğayeleri bazıda bir kelgen, amma sıqı allarda dava ve qapa-qarşı olğanlar. Em bu olarnıñ Qırım hanlığı ile munasebetlerine tesirini köstergen. Don kazakları Bağçasaray ve osmanlı Azaq ile öz munasebetlerini qurğanlar, em bu Moskva siyasetine uymağan.

Kitapnıñ müellifi tarihçılarnıñ dok kazaklarını sadece Rusiye devleti sıñırlarınıñ bekçileri, pravoslav dininiñ qoruyıcıları olaraq köstergen “merkezçilik” seferlerini tenqid astına aldı. Dmitriy Sen aqiqiy tarih böyle shemelardan uzaq olğanını kösterdi.

Meger, don kaazakları Rusiyege Qırım hanlığına qarşı uruşlarında qoltutqanlar, amma HU11 asırnıñ ekinci yarısında ise qırımtatarlar, noğaylar ve Şimaliy Qaradeñiz boyunda yerleşken türk şeerleriniñ ealisinen barışmaq ve eyi qomşulıq munasebetlerinde bulunmaq yolunı arağanlar. Çar akimiyetinen araları bozulğan soñ don kazaklarınıñ bayağı bir qısmı Qırım hanlığınıñ topraqlarına köçken ve handan sığınaq tapqanlar. Neticede Geraylar ükümranlığı altında ayrı kazak cemiyeti yani hannıñ Qoban kazak qoşunı meydanğa ketirilgen. Onıñ esasçısı don atamanı Kondrat Bulavinniñ meslekdeşi İgnat Nekrasov olğan, işte onıñ adından “ignat-kazak” ve “nekrasovcı kazaklar” ibareleri asıl olğan.

Olar qırımtatar devletiniñ erkânına o qadar temelli qoşulğan, onıñ içtimaiy tertip-nizamına riayet etken, mevkure ve medeniyetini (qadimiy pravoslav adetlerine boysunaraq) kütkenler ki, Yekaterina 11-niñ 1783 senesi fermanı ilân etilmesi arfesinde Rusiye tebaasını istemeden qırımtatarlarnen beraber Osmanlı imperiyasınıñ topraqlarına icret ettiler.

Dmitriy Sen qayd etkenine köre, bugünki rus tarihşınaslığı içün Qırım hanlığını faqat hristian devletlerine ücüm etken yırtıcı bior qurulma etip köstermek adiy bir iştir. Soñki vaqıtta ise qırımtatar halqınıñ ilerilegen medeniyeti, şu cümleden tarihiy ve bediiy edebiyatı, örnek sanatı, Qırım hanlığınıñ zengin diplomatik tarihı, pravoslav kilsesi ve şu topraqlarda yahşı yaşağan slavân ealisiniñ, meselâ eski adetlerni kütken kazaklarnıñ, tarihı boyunca pek çoq kitap ve risaleler neşir etilmekte.

Lâkin bütün bularğa baqmadan bazı sahte tarihçılar ilmiy ve içtimaiy munaqaşalarğa tesir eteler. Meselâ, daa yaqında “Rossiyskaya istoriya” (Rusiye tarihı) nufuzlı tarihiy mecmuada Daniya tilinden tercime olunğan “Peder fon Havenniñ Rusiyege seyahatı” (1730 s.) kitabına V. Vozgrin yazğan izaatlarına taqriz basılğan. Taqriz müellifi Vozgrinniñ Qırım 1735-1739 seneleri cenk vaqtında oğrağan ğayıpları ve birinci nevbette medeniy ğayıpları hususındaki izaatlarını keskin tenqid etip, Vozgrinni Rusiyege nefret etkeninde qabaatlay. Dmitriy Señ bunı hucur bir al, dep saya, çünki taqriz “vatanperverlik” printsiplerine degil de, ilmiy tenqid printsiplerine esaslanmalıdır.

Bunıñ kibi de Dmitriy Sen qayd etti ki, bir sıra regional tarihçıları Qırım ve Kavkaz halqlarınıñ munasebetlerine sovetlerden qalğan “klişe” aralığından baqalar yani “qırımtatar agressiyasına qarşı cenk” kibi tarif etmege tırışalar. Tasil de aynı şu vaziyet, meselâ Kuban tarihını ögretüv. Böyle allar bilgi qoşmay, ilmiy araştırmalarğa imkân qaldırmay.

Kitapnıñ taqdiminde iştirak etken İlmiy tedqiqatlar institutınıñ(Dnepropetrovsk) icracı direktorı Vladislav Gribovskiy Dmitriy Senniñ kitabı ilmiy ve cemaat dönümine kirsetilgenini qayd etti. Kitapnıñ birinci taqdimi Dnepropetrovskta keçirilip, oña merkeziy ve regional neşirlerde müsbet taqrizler basılğan. Bundan da ğayrı, V. Gribovskiy kazaklar (em tek Don degil de, Zaporojye kazakları da) çöl taraftaki türk tilli ealinen daima dava etmengenler, çoqusı barışqanlar.

Qırımtatar halqı Meclisi reisiniñ birinci muavini Refat Çubarov Dmitriy Sen kitabınıñ ilmiy ve içtimaiy emiyetine yüksek qıymet keserek. Kitapnıñ taqdimi İ. Gasprinskiy adına cumhuriyet qırımtatar kitaphanesinde keçirilgeniniñ müimligini de ayrıca qayd etti. R. Çubarov aytqanı kibi mezkür kitap tüşünip-taşınılğan ve professional araştırmanıñ nümünesi olaraq milletlerara dialog ve özara añlaşuvnıñ inkişafına hızmet eter. Buña ise tarihiy keçmişke obyektiv ve adaletli yanaşılğanı alda irişilir.

Kitapnıñ muzakeresinde çıqışta bulunğan Meclisniñ tışqı alâqalar bölüginiñ başı Ali Hamzin mezkür taqdim Meclis ve İnstitutnıñ birlikte keçirgen nevbetteki semereli tedbir olğanını qayd etti.

Kitapnıñ taqdimi açıq, canlı ve meraqlı qonuşuv müitinde keçip, tarihnı ögrenüv milliy davalarğa degil de milletler arasında barışıqlıqqa alıp kelmek kerekligini kösterdi. Bunıñ kibi de tedbir kazaklar ve Qırım hanlığınıñ taqdiri ne derecede biri-birine bağlı olğanını hatırlattı., Tarihnı özcesine çevirgen çeşit-türlü tarih sahtekârlarnıñ tuzağına tüşmemek içün bunı bilmek zarur.

Tedbirde cemaatçılıq vekillerinden ğayrı tarihçılar, jurnalist ve ocalar da iştirak ettiler.

Qırımtatar halqı Meclisiniñ tışqı alâqalar bölügi
İçtimaiy tedqiqatlar institutı (Dnepropetrovsk)