İLK QIRIMTATAR MİLLİY QURULTAYINIÑ 105. SENELİGİ

09 Dekabr 2022

105 sene evel 1917 senesi dekabr ayınıñ 9-ında (eski taqvimge köre noyabr ayınıñ 26-sında) Bağçasaray şeerindeki Han sarayında İlk Qırımtatar Milliy Qurultayı çalışmağa başladı.

Bu vaqia, qırımtatar milliy areketiniñ 1917-1921 ss. inqılâp devrindeki faaligini yükseltti; bozulğan, amma 1783 sene Qırımda rusiye imperatorlığınıñ yapqanı evelki 134 senelik basımlar, taqpiler, sürgünlik ve Qırım hanlığını yoq etüv neticesinde qırılmağan Qırımnıñ tamır halqınıñ özüni tanımağa istegini ve devlet ıntıluvlarını qayd etti.

İlk Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ teneffüslernen beraber oturışı 18 kün devam etti – 1917 senesi dekabr ayınıñ 26-sına qadar. Noman ÇELEBİCİHAN, Cafer SEYDAMET, Seyitcelil HATTAT, Abdul Hakim HİLMİ, Zaredin EFENDİ, Şefiqa ĞASPRALI ve Amet ÖZENBAŞLIdan ibaret olğan Prezidium saylandı. Oturışlar vaqtında Qırımnıñ devlet trazı, qırımtatarlarnıñ yardımadanıñ başqa cemiyetlerinen münasebetleri, qanunlarnı yataruv, qanun yaratıcı ve qanun yerine ketirici akimiyet organlarını teşkil etüv kibi meseleler al etildi.

Qurultay, Qırım Halq Cumhuriyetini ilân etti, Qanunnamesini tasdıqladı ve Qurultaynıñ reberligini milliy parlament olaraq sayladı. Qanunnamede devlet tarzınıñ demokratik maddeleri, şu cümleden umumiy saylav aqqı, unvanlar ve al imtiyazlarını yoq etüv, erkerler ve qadınlarnıñ teñ uquqlığı qayd etidli. Milliy ükümetniñ (Direktoriya) Başı saylanğan Noman ÇELEBİCİHAN, İsveçre kibi bir devlet qurmaq ıntıluvını bildirdi: “Qırımnıñ halqları birlikte güzel bir demet olalar, er bir halq içün teñ aqlar ve şartlar olmalılar”.

Ukrain Merkeziy şurasınıñ azaları ve şahsen Sımon PETLÜRA Qurultaynı tantanalı tarzda hayırladılar.

İlk Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ tasdıqlağanı qararlarnı yerine ketirilmedi. 1918 senesi yanvar ayı boyunca bolşevikli Petrohradnıñ reberlik yapqanı ve yerli rus fırqalarınıñ destek etkenleri ordular, Qırımnı zapt ettiler. Qırımtatar milliy areketiniñ çoq faalcisi, ayrıca Noman Çelebicihan, bolşevik terrorınıñ qurbanı oldı.

****

Şu anda Qırımtatar Milliy Qurultayı – milliy toplaşuv, qırımtatarlarnıñ içtimaiy-siyasiy, içtimaiy-iqtisadiy, medeniy ve yaşayışının başqa saalarınıñ müim meselelerini çezmek içün devren toplanğan qırımtatar halqınıñ baş temsiliy teşkilâtıdır. Qurultay, sessiyalar arasındaki devirde qırımtatarlarnıñ yuqarı vekaletli tek organı olğan Qırımtatar Milliy Meclisiniñ faaliyetiniñ esas yönelişlerini ve şekillerini tesbit ete.

Meclis ve Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ satusı, Ukraina Yuqarı Şurasınıñ 2014 senesi mart ayınıñ 20-sindeki № 1140-VII “Ukraina Yuqarı Şurasınıñ, Ukraina Devletiniñ terkibinde qırımtatar halqınıñ aqlarınıñ kefaletine dair Bildirüvi aqqında” qararınen tasdıqlandı.

Ukrainanıñ tamır halqlarınıñ vekillik organlarınıñ uquqiy statusı, Ukraina Yuqarı Şurasınıñ 2021 senesi iyül ayınıñ 1-inde tasdıqlağanı “Ukrainanıñ tamır halqları aqqında” Ukraina Qanunınen tesbit etilir.

2014 senesi mart ayınıñ 29-ında Bağçasaray şeerinde Qurultaynıñ soñ nevbetten tış sessiyası keçirildi. Rusiye Federatsiyasınıñ Qırım Muhtar Cumhuriyetini ve Aqyar şeerini işğal etkeni şartlarda qırımtatar halqınıñ vekillik organlarınıñ kelecek faaliyeti imkânsız oldı. Aprel ayınıñ 26-sında rus “Qırım yuqarı makemesi”, Qırımtatar Milliy Meclisini aşırıcılı bir teşkilât olaraq tanıp, rfnıñ topraqlarında onıñ faaliyetini yasaqladı.

*

İç bir şübe yoq ki, terkibinde ukrainalılarnen beraber qırımtatarlar da cesür tarzda cenkleşken Ukaina Silâlı Quevtleriniñ Qırımnı işgalden azat eteceginen beraber yaqın kelecekte Qurultaynıñ vekillerini serbest saylavlar da keçiriliecek ve tamır qırımtatar halqınıñ eñ yuqarı milliy institutınıñ faaliyeti yañıdan başlaycaq.

Ukrainanıñ ve qırımtatar halqınıñ tarihında böyle emiyetli bir vaiqanen hayırlayım!

Ulu selefler, şu cümleden İlk Qırımtatar Milliy Qurultayınıñ tesisçileri ve vekillerinen ğururlanamız ve olarnıñ añına sayğı kösteremiz!

Refat Çubarov,

Qırımtatar Milliy Meclisiniñ başı

2022 senesi dekabr ayınıñ 9-ı,

Kıyiv şeeri