“Qırım sakinleriniñ çoqusı bizim duşmanımız degil” — Nariman Celâlnıñ Suspilne içün intervyusı

Suspilnedeki “Başlanğıçtan” leyhasında Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisiniñ birinci muavini Nariman Celâl, ukrain cemiyetinde olğan deñişmeler aqqında, Qırımnıñ qaytarıluvını nasıl körgenini ve qırımlılar içün küreşmek kerek olğanını ayttı.

— Nariman bey, 2021 senesi sizni apiske aldılar. Soñki sefer Kıyivde tolu miqyaslı istilâdan evel ediñiz. O vaqıt ve şimdi Ukrainada farqı barmı?

Çoqusı ukrainler öz laflarında, öz areketlerinde daa qattı olğanını körem. Men cebege yaqın barıp, ordumıznen em anda, em de Kıyivde subetleşip, ğalebe içün küreş qararlığını is ettim. Ve bu meni pek quvandıra, çünki apishanede olğanda tek teşviqat kanallarını seyir etmege imkânıñ bar. Teşviqat yalanlarınıñ siziñ üstüñizge tüşürilmesiniñ tesiri bar. Ve siz bunı tüşünesiñiz: “Olar dayanıp olamaylarmı? Er şey aytılğanı kibi yaramaymı?”

Men bu yerge kelgen soñ, ilk künleri haberlerni seyir etip, nefesimden kettim. Elbette, büyük meseleler bar, amma men Ukrainanıñ küreşkenini, Ukrainağa yardım etkenlerini kördim. Bu pek bahtlı bir şey, çünki menim içün eñ qorqunçlı şey – ümütsiz bir memleketke kelmek. Bu menim içün büyük bir deñişüv, çünki evel, tam bir istilâdan evel, pek çoq insan Qırım aqqında, işğal etilgen olsa da, orta fikirde edi. Şimdi vaziyet biraz farqlı. Men bunı içtimaiy tetqiqatlardan degil de, şahsiy körüşüvimden aytam.

— Qırımnı işğalden qurtaruv azimkârlığı arttımı?

İşğalniñ bütün seneleri Ukraina içün topraq bütünliginiñ ğayrıdan tiklenüvi, öz suverenitetiniñ qoruvı Qırımnıñ qaytarıluvınen bağlı olacaq, dep aytqan edim. Bunı añlamağan Ukrainağa fayda ketirmedi.

— Buña siz de isseñizni qoştıñızmı?

Ebet, elimden kelgenine qadar bunı yapmağa tırıştım. Amma bu pek çoq adamnıñ işi, şu cümleden prezident, Meclis azaları, mütehassılar, jurnalistlerniñ. Apiske alınğanıma baqmadan, öz-özümni ğalip saydım, çünki Qırımda Ukrainanı sevmege devam etken ve eñ yaqın vaqıtta qaytmağa istegen insanlarnıñ sayısı büyük. Tek qollarımıznı bir-birimizge uzatıp, birleşmek içün küreşmek kerekmiz.

— Qırımlı tanışlarım içün Rusiye medeniy ve siyasiy muhalifeti, açıqtan aytsaq, daa yaqın. Bunıñnen ne yapılmalı? Bu vaziyetni deñiştirmek mümkünmi?

Qırımnen munasebetlerde şunı köz ögüne almaq kerek ki, anda pek küçlü teşviqat çalışa, er kesni, balalarnı, mektep ve bala bağçalarında Ukrainanen qorquzalar. Ukraina — “qanlı duşman”, “barbar”, “canavar” olğanı aqqında ikâye etile. Elbette, bu “yarı şişman” Rusiye muhalifetini normal qabul etecekler. Kerçekten de, olarnıñ yalan iddialarında belli bir temel bar, çünki ukrainlerniñ çoqusı, menim içün añlayışlı sebeplerden, Qırımda olğanlarğa qattı yanaşa.

Qırımda yaşağan insanlarnı, anda ne yapqanlarını ya da yapmağanlarını qabaatlaylar. Bu tenqit ve qabaatlavlar pek doğru. Amma devlet siyaseti tarafından idare etilgen qararlarnı qabul etken insanlar, bam-başqa yerlerden çıqmaq kerekler. Ne yapmağa isteymiz? Sadece topraqlarnı qaytarıp, anda işğal altındaki insanlar içün filtratsiya lageri qurmaq, sovet akimiyeti nasist tarafından işğal etilgen ukrain topraqları içün yapqanı kibimi? İşğal etilgen Qırım, Donetsk, Luhansk, Herson, Zaporijjâ vilâyetlerinde yaşağan vatandaşlarımıznı cemiyetimizge keri qaytarmağa isteymizmi? Bunıñ içün devlet yanaşması kerek. İnsanlarnı añlamaq kerek, olar qorqmasınlar dep.

Şimdil bir şeyge esaslanıp olamaymız, çünki ceza ne olacağını añlatqan tam bir qanun yoq. İşğal etilgen topraqlarda, şu cümleden, Qırımda, insanlarğa, olarnıñ bu vaqıt içinde qurulğan evlilikleri, doğğan balaları, miras meseleleri, köçken, köçip kelgenler içün beklegen mülkiyetleri ne beklegenini añlatmaq içün, açıq-aydın işaretler bermek kerek. Duşmanğa qarşı özü agressiv tutmaq kerek, Qırım sakinleriniñ çoqusı ise bizim vatandaşlarımızdır, olar bizim duşmanlarımız degil.

— Böyle bir konkretleştirüv Rusiye teviqatınıñ bir qısmı olmazmı?

Er vaqıt olur. Rusiye er vaqıt er şeyni bizge qarşı qullanacaq. Men konkret şeyler aqqında aytmayım, tafsilâtlar aqqında aytam, amma açıq-aydın işaretler aqqında aytam — bu açıqlıq, onıñ sıñırları. Er bir vaziyette belli bir şey yapmalımız. İnsanlarğa bazı şeylerni añlatsañız, bu qarşılıqnı yoq etmek degil de, eksiltmek mümkün. Aqlı olğan insanlar kelip: “Ebet, bunı keçmek kerekmiz”, derler.

Başta er kes, Qırımnı diplomatik yolnen qaytarmaq kerek, dep aytqan edi, ve er kes qan tökülmesin dep añlaştı. Epimiz bunı isteymiz, amma kerçek bar. İşğal etilgen topraqlarda yaşağan vatandaşlarımızğa bugün de aytamız ve isbatlaymız ki, topraqlarımız içün ve olarnı qurtarmaq içün küreşmek kerek olacaq. Evet, cenk – bu qurbanlar, viraneler ve Qırımda endi olğan bir çoq başqa şeylerge yol açqan bir ceryandır. Çünki Ukraina Rusiye silâlı quvetlerini o yerden çıqarmağa tırışa ve muvafaqiyetlerge irişe. İnsanlarğa ne içün yapılğanını ve neticesi ne olacağını doğru añlatmaq kerek.

Eñ azından Qırımnıñ Ukrainağa qaytarılmasını istegen insanlar şunı deyler: “Keliñiz, bekleymiz! Anda, olarnı ve o yerge ateş açıñız”. Amma biz pek zenaatlı, zemaneviy, tehnologik şekilde çalışmaq kerekmiz ki, elâk olacaqlar ya da zarar körecekler az olsun.

Añlaşılır ki, işğal etilgen topraqlarda yaşağanlarnıñ bir qısmı vaziyetniñ inkişafını bekley. Bugünde-bugün olar er şeyni olğanı kibi qaldırmağa tırışalar, amma bir şey bozulmadı. Vaziyet başqa türlü olsa, olar ukrain askerleriniñ kelmesini beklep quvanırlar.

— İşğal vaqtında Ukraina Qırımnıñ tanış olmağanı pek çoq islâatnı kirsetti. Meselâ, yerli öz-özüni idare etüv. Bunı tasvir eteyik: Qırım işğalden qurtarıla, anda bizim halqımız qala, olar bizni çoq bekley ediler, amma ukrain akimiyeti kelecek vaqıt şaşıp qalmazlarmı?

Qıyınlıqlar mıtlaqa olacaq, şunıñ içün devlet Qırımğa doğrudan-doğru kirip, Ukraina Silâlı quvetleriniñ hadimleri, ükümet hadimleri, er angi teşkilâtlarnıñ temsilcilerini azırlamalı.

İnsanlar Ukrainanıñ ğarbı ve şarqı, merkezi ve cenübinde, Odesada farqlılar. Olar ayatlarını, bazı şeylerni farqlı köreler, amma bizni pek çoq şey birleştire. Bizni birleştirgen şeyni eñ evelâ qullanmaq kerek. Qırımda farqlı yönelişlerde çalışacaq bütün bu insanlar: em askerler, em de vatandaşlar — ilk evelâ umumiy şeyler, bizni birleştirgen şeyler, beraberlikte ne elde etmege istegenimiz aqqında aytmağa azır olmalılar, farqlılıqlarımıznı ise köz ögüne alacaqmız, amma kommunikatsiyada, qarar qabul etüvde köz ögüne alacaqmız.

Meselâ, Qırım içün bu tamır halqları meselesi: qırımtatarlar, qaraylar ve qırımçaqlar — qanun tarafından endi tanındı. Rusça laf etken çoq insannıñ bar olğanını köz ögüne almaq kerek.

Şimdi, yolbaşçılığımız añlay ve belli bir strategik planını azırlay, belli bir müddetten soñ bizler kirişecekmiz, arbiy ya da diplomatik yollarnen bir şey yapacaqmız, biz qanun çıqarıcı, idareci saada çalışmaq kerek olacağımıznı añlaycaqmız.

Rusiye Federatsiyasınıñ Qırımnı Rusiye toprağına çevirip, idare etüv tertibatını pek tez deñiştirgenini kördim. Er şey birden muvafaqiyetli degil edi, er şey bugün de muvafaqiyetli degil, amma bu oldı. Ne içün bunı qullanmaymız, ne içün bunı tüşünmeymiz? Başta yüksek pensiyalar, çeşit ödemeler bar edi. İsteseñiz de, istemeseñiz de, maliyeviy qısmı insanlarğa pek tesir ete. Menimce, Qırım içün, temsilciliklerden ğayrı, akimiyet organlarını, meselâ, Qırım prokurorlığı, başqa protoorganlarnı teşkil etmek kerek. Bunı şekillendirmek kerek, ve insanlar kim ve ne içün kelgenini añlaycaqlar.

— Bilgenime köre, memuriy yedekler endi azırlanıla. Kelecek memurlarğa qırımtatar tilini bilmekni talap etmek kerekmi?

Bu pek simvolik bir şey. Menimce, şimdi böyle sert bir şart qoymaq pek qıyın, lâkin qırımtatar tilinde muayyen kurs keçirmek ve insan endi temel bir şey bilgenini ve bazı suallerge cevap bere bilgenini tasdıqlağan bir çeşit sertifikat almaq şartını qoymaq mümkün. İşğalden azat etilecek Qırımda memuriyetniñ belli bir vazifesine istegen adamnıñ böyle bir şeadetnamesi olsun. Özüm qırımtatar olaraq böyle olmasını ne qadar istesem de, sert bir şarait er şeyni zorlaştıracaq. Amma men añlayım ki, orta yolnı seçmek kerek.

Til kurslarını teşkil etip, muayyen bir imtian ya da imtian neticelerini bermege teklif ete bilesiñiz. Belki de, Qırımnıñ ukrain tarihınen bağlı suallerni de qoşmaq kerek, çünki insan çalışmaq içün kelgecek bölgelerni añlasa, bu devletke de, bu adamğa da, bu topraqnıñ ealisine de fayda ketirir. Şimdi bunı yapmaq içün vaqıtımız bar. Şu cümleden, acele meselelerni çezmek kerek, dep aytıla, ve siz bu tilni qoşasıñız. Şimdi bu işnen oğraşsaq, er şeyni yapmağa vaqıt olur, er kes bahtlı olur, ve o vaqıt işğalden qurtaruv ve serbest Qırımdaki yaşayışnı teşkil etüv meselelerine daa çoq diqqat ayırmağa mümkün olur.