Menu
HomeQurultay aqqında

Qurultay aqqında

Türk halqlarınıñ, şu cümleden qırımtatar halqınıñ Qurultayı, tarihtaki deñişici ve taqdirli vaqialar vaqtında toplanğan devletniñ yuqarı akimiyetiniñ ananeviy institutıdır. O, cemiyetniñ serbest azalarınıñ keniş temsil etilmesini temin ete ve ealiniñ bütün qatlamları içün yerine ketirmege mecburiy olğan qararlar qabul ete edi.

Zemaneviy Qurultaynıñ temeli tek demokratik idare etüvniñ çoq asırlıq tarihiy mirası degil de, 1917 senesi milliy devletçilik qurucılığı tecribesi ve 1950-80 seneleri Qırımtatar milliy areketiniñ bölükli qurulışınıñ yaratılmasıdır.

Birinci Qurultay

Rusiyede Fevral inqilâbından soñ 1917 senesi sabannıñ 25-nde Aqmescitte Bütünqırım musulman qurultayı toplandı, onıñ işinde bütün Qırımdan 1500 vekil iştirak etti. Qurultay Noman Çelebicihannıñ yolbaşçılığındaki Muvaqqat Qırım-musulman İcra eyyetini şekillendirdi. Musulman icra eyyeti qırımtatarlarnıñ yaşayışını idare etmek içün faaliyetni başladı: tasil saasında deñişmeler azırlanıla, gazetalar bastırıla, qırımtatar arbiy bölüklerini meydanğa ketirmek içün adımlar atıla edi. Rusiye imperiyasındaki milliy areketlernen bağlar quruldı ve pekitildi.

1917 senesi orta küz ayınıñ 1-2 künleri (eski üslüpke köre) Musulman icra eyyeti qırımtatar teşkilâtlarınıñ temsilcileriniñ toplaşuvını keçirdi. Anda Çelebicihan teşebbüsçilerniñ umumiy fikrini bildirdi ki, yañı siyasiy şarait sebebinden Qırımnıñ kelecek taqdiri meselesi Qurultay tarafından çezilmeli. Qurultaynı toplamaq qararı bir ağızdan qabul etildi.

Qurultaynı azırlamaq içün beş insandan ibaret olğan eyyet teşkil etildi. Onıñ erkânına Noman Çelebicihan, Cafer Seydamet, Amet Özenbaşlı, Seitcelil Hattat ve Ali Bodaninskıy kirdiler. Qurultay saylavlarnı boş aynıñ 17-ne, Qurultaynı ise boş aynıñ 17-nden ilk qış ayınıñ 7-ne qadar keçirmege qarar berdi.

Musulman icra eyyeti saylavlarnıñ keçirilmesini temin etti. Mahsus qabul etilgen qanunğa köre, anda 20 yaşına kelgen qırımtatarlar iştirak ete ediler. Saylavlar beş saylav bölüginde keçirildi. Qurultayğa 76 delegat saylandı, olarnıñ arasında Yaltadan – 24, Aqmescitten – 19, Kefeden – 16, Kezlevden – 11, Or Qapıdan – 6. Delegatlarnıñ arasında 4 qadın bar edi.

 

Qurultay boş aynıñ 26-nda saat 14:00de Bağçasaraydaki Hansarayda delegatlar namaz qılğan soñ açıldı. Saray ögünde pek çoq insan toplandı, arbiy marş çalındı. Qırım Müftisi, Qırım musulmanları Merkeziy İcra eyyetiniñ reisi Noman Çelebicihan qısqa kiriş sözüni seslendirdi. Qurultay tarafından Prezidium ve Kâtibiyet teşkil etildi.

Qurultayğa Musulman icra eyyetiniñ bütün vekâletleri berildi. Qurultay toplaşuvları 1917 senesi ilk qış ayında devam etti. Anda Qırımnıñ devlet qurulışınıñ meseleleri, qırımtatarlarnıñ yarımadadaki başqa milletlernen munasebetleri, milliy ükümetniñ siyaseti, qırımtatarlarnıñ cemiyet yaşayışınıñ çeşit saalarını belgilegen qanunlarnıñ tizilmesi, temel islâatlarnıñ keçirilmesi baqıla edi.

Qurultay Qırım Halq Cumhuriyetiniñ meydanğa ketirilmesini ilân etti, Anayasa ve devlet timsallerini tasdıqladı, bundan soñ ise özüni parlament olaraq ilân etti. Meclisniñ reisi olaraq Asan Sabri Ayvazov, milliy ükümetniñ reisi olaraq Noman Çelebicihan saylandı. İlk qış ayınıñ 18-nde qurulğan ükümetke Cefer Seydamet, Amet Şükri, Amet Özenbaşlı, Seitcelil Hattat kirdiler.

Rusiyeniñ bolşevik ükümeti Qırım Halq Cumhuriyetini ve qırımtatar ükümetini tanımadı. 1918 senesi qara qış ayınıñ 26-da Aqyardan bolşevik silâlı taqımları faal areketke keçti. Qırımtatar ükümeti yıqıldı, bolşevikler ise Qırımnı zapt ettiler. Qırımtatar ükümetiniñ başı Noman Çelebicihan apiske alındı ve 27 kün devamında Aqyar apishanesinde tutuldı. 1918 senesi kiçik aynıñ 23-nde Noman Çelebicihan qurşunğa tizildi, onıñ cesedi ise Qara deñizge atıldı.

1920-nci seneleri Qırımda sovet rejiminiñ tiklenmesi, tamır halqını yañı akimiyetke celp etmek maqsadınen Qırım Muhtar Sotsialist Şuralar Cumhuriyetiniñ meydanğa ketirilmesiniñ sebebi olsa da, kerçekten de eñ parlaq temsilcilerge qarşı repressiyalarnıñ sertleştirilmesinen beraber keldi. Devlet apparatı milliy canlanuvğa ıntılğanında şübeli sayılğan qırımtatarlardan bütünley temizlendi, biñlerce köy sakinleriniñ qorantaları kollektivleştirüv vaqtında sürgün etildi, qırımtatar ziyalılarınıñ eñ parlaq vekilleti yoq etildi. Amma eñ büyük ücüm 1944 senesiniñ umumiy sürgünliginde “loyal olmağan” qırımtatar halqına yapıldı.

Ekinci Qurultay

Vatanından tışqa sürgün etilgen ve mahsus yerleşüv şaraitinde bulunğan qırımtatarlar halqı, Qırımğa qaytmaq ve bütün aqlarını ğayrıdan tiklenmek içün kütleviy milliy areketni başlata.

XX asırnıñ 50-nci yıllarınıñ soñu – 60-ıncı yıllarınıñ başında qurulğan Qırımtatar Milliy areketiniñ qurulışı, sert avtoritar kommunistik rejim şaraitinde faaliyet köstermek içün eñ yahşı şekilde uyğunlaştırılğan edi. O vaqıt milliy areket, qırımtatarlarnıñ yaşağanları SSCBniñ er bir bölgesinde faaliyet köstergen teşebbüs gruppalarınıñ keñ ağından ibaret edi.

80-inci senelerniñ ortasında SSCBnde demokratik deñişmeler sebebinden Milliy areketniñ yañı teşkiliy şekillerniñ inkişafı vastasınen faalleşmesi içün imkânlar peyda oldı. Teşebbüs gruppalarında areketniñ itibarlı vekillerinden ibaret olacaq, daima çalışqan idare organını teşkil etmek kerekligi añlaşıldı.

1989 senesi çiçek ayınıñ 29-ncı – mayıs ayınıñ 2-nci künleri Taşkent vilâyetiniñ Yangiyül şeerinde teşebbüs gruppalarınıñ vekilleriniñ beşinci Bütünittifaq şurasında büyük bir çoqluqnen faaliyet köstergen teşebbüs gruppaları esasında içtimaiy-siyasiy Qırımtatar milliy areketiniñ Teşkilâtını (QMAT) teşkil etmege qarar alındı. Teşkilâtnıñ yolbaşçısı Mustafa Cemilev oldı.

Lâkin QMAT tışında teşebbüs gruppalarınıñ bir qısmı çalışmağa devam ete edi. Buña esaslanıp, merkeziy ve Qırım akimiyeti QMATnen konstruktiv dialog qurmaqtan qaçınğan edi.

Bu esas sebepler, memlekette umummilliy demokratik siyasiy areketler ve teşkilâtlarnıñ peyda oluv tendentsiyasınen birlikte, areketniñ bütün qurulışlarını daa keñ platformada birleştirmek içün areketniñ liderlerini umumiy qabul etilecek şekil qıdırmağa mecbur etti.

Böyle birleşüvniñ belli şeklini tarihiy tecribe kösterdi. O, umummilliy toplaşuv olğan Qurultay ğayesine şekillendirilgen edi.

1990 senesi saban ayınıñ 8-nde – QMATnıñ Merkeziy Şurasınıñ toplaşuvında Qurultay keçirmege imkânlarını ögrenmek içün iş gruppası teşkil etildi.

1990 senesi mayısnıñ 1-nde – iş gruppasına milliy areketniñ bütün aqımlarınıñ vekilleri ve qırımtatarlarnıñ başqa meraqlanğan gruppalarınen bağ qurmaq vazifesi berildi.

1990 senesi berim ayınıñ 23-nde – Qurultay azırlığı boyunca Teşkilât eyeytiniñ tesis toplaşuvı olıp keçti, onıñ erkânına 36 insan kirdi (başı – Server Omerov). Teşkilât eyyetiniñ qurulışı belgilendi: Merkeziy saylav eyyeti, muarririyet eyyeti ve teşkiliy büro. Teşkilât eyyeti “Qırımtatar halqınıñ Qurultayına delegatlar saylavınıñ teşkil etilmesi aqqında nizamname”ni, “Saylayıcılarnıñ qayd etüv mektübi” ve “Konferentsiya iştirakçileriniñ qayd etüv mektübi” şekillerini tasdıqladı, protokol nümünelerini tevsiye etti.

“Saylavlarnıñ teşkil etilmesi aqqında qarar..” matbuatta derc etildi ve eki basamaqtan ibaret saylavlar keçirilmesini belgiledi. Birinci basamaqta qırımtatarlarnıñ yaşağan yerlerindeki umumiy toplaşuvlarda saylayıcılar saylanıla edi, ekinci basamaqta ise öz konferentsiyalarında (rayon, şeer, vilâyet ya da cumhuriyet) toplaşuv delegatlarını saylay ediler. Kvotalar belgilendi – 30 insandan 1 saylayıcı, 1000 insandan 1 kongress delegatı (33-34 saylayıcı). Saylavlarda 16 yaşına yetken bütün qırımtatarlar iştirak ete bile ediler. Saylayıcılar açıqtan (ancaq bazıda toplaşuvlarda gizli) rey berüv vastasınen saylana ediler, konferentsiya delegatları ise gizli şekilde saylana ediler. 

Yerli akimiyet organları tarafından er türlü qıyınlıqlar peyda olğanına baqmadan 1990 senesi orta küz ayından 1991 senesi mayıs ayına qadar saylav kampaniyaları keçirildi.

Qurultaynıñ maqsadı, meselelerini tez vaqıtta çezmek içün halqnıñ bütün intellektual, maneviy, iqtisadiy küçlerini birleştirmek, er şeyden evel – öz Vatanına qaytmaq ve devletçilikni ğayrıdan tiklemek edi. Qurultaynıñ esas vazifesi, milliy meselelerniñ çezilüv yollarını belgilemek ve daimiy organ – Meclisni saylamaq edi.

İntensiv iş, 120 biñden çoq qırımtatarnıñ qaytqan yerleri olğan Ukraina ve Qırımda, Özbekistanda ve Orta Asiya cumhuriyetlerinde, Krasnodar ülkesinde ve sürgünlikten soñ qırımtatar halqınıñ çoqusınıñ qalğanı Rusiye Şuralar Federativ Sotsialistik Cumhuriyetiniñ başqa bölgelerinde alıp barıldı.

1991 senesi çiçek ayınıñ 6-7 künleri Teşkilât eyyetiniñ nevbetteki azırlıq toplaşuvında saylavlarnıñ ilk neticeleri çıqarıldı. Qurultayğa azırlıq ve saylavlarnıñ farqlı bölgelerde keçirilmesi vaziyetini köz ögüne alıp, Teşkilât eyyeti, kongressni keçirmek içün 1991 senesi bozarğan aynıñ 26-30 künlerini tayin etmege mümkün olğanını tüşündi. 

Bundan da ğayrı, Qırım devlet akimiyet organlarına muracaat etip, Qurultay keçirmek içün oda ayırılması içün tayin etilgen künni bildirmege qarar alındı. Bütün tedbirlerniñ maliye etilmesi Qurultay tarafından saylayıcılarnıñ bağışları esasında yapıldı.

1991 senesi mayıs ayınıñ 26-27 künleri Teşkilât eyyetiniñ toplaşuvında Mandat eyyeti meydanğa ketirildi, Meclis aqqında nizamnameniñ ve “Qırım” Fondunıñ nizamnamesiniñ leyhaları muzakere etildi.

Qırım akimiyeti, Qurultayğa azırlıqnıñ başından berli duşmanlıq tuttı. “Avdet” gazetasında derc etilgen vesiqa leyhaları esasında akimiyet bildirdi ki, mustaqil milliy parlament ve akimiyetniñ parallel qurulışlarını meydanğa ketirmekni közde tuta. Olar Qurultaynı keçirmege resmiy ruhset bermege red ettiler.

Buña cevap olaraq, 1991 senesi mayısnıñ 30-nda bir qaç yüz qırımtatar Aqmescitteki Qırım Nazirler Şurası binası ögünde narazılıq aktsiyasını keçirdi. Neticesinde akimiyet çetel musafirlerine davetnamelerni imzalamağa ve toplaşuvnı keçirmege resmiy izin bermege mecbur oldı. Daa soñra belli oldı ki, sovet elçihaneleri ve konsullıqları qırımtatar halqınıñ Qurultayına davet etilgen şahıslarğa SSCBne vizanı bermemege emir aldılar.

Qurultay arfesinde saylav eyyeti saylav neticelerini çıqardı: Qırımda 129 delegat saylandı, Özbekistanda – 88, Qazahistanda – 1, Qırğızistanda – 4, Tacikistanda – 3, RŞFSCnde – 16, Ukrainada (Qırımdan ğayrı) – 9, Litvaniyada – 3, Latviyada – 1, Suhumi şeerinde – 1. Qurultaynıñ vekâletli eyyeti 255 delegatnıñ vekâletlerini tasdıqladı. Er 1000 insandan 1 delegat normasına ve qırımtatarlarnıñ yaşağanları aman-aman bütün bölgelerden vekillerniñ bulunğanına köre, Qurultaynıñ böyle bir terkibinde qoyulğan vazifelerni al etmege ve qırımtatar halqınıñ yekâne vekâletli temsil organını saylamağa aqqı bar edi.

Qırımtatar Milliy Qurultayına davetname Sovetler Birliginiñ bütün devlet organlarına, cemaat-siyasiy ve uquq qorçalayıcı teşkilâtlarğa, kütleviy haber vastalarına yollanıldı. Devlet akimiyet organları meraqlanmadı ve Ukraina Nazirler Şurasınıñ vekili ve Qırım Nazirler Şurasınıñ muavininden ğayrı, Qurultayda iştirak etmediler. Lâkin Qurultayğa cemaat ve kütleviy haber vastalarınıñ (KHV) diqqatı pek çoq edi.

II Qurultay 1991 senesi bozarğan aynıñ 26-nda Aqmescitte açıldı. Qurultay sessiyasında onıñ delegatları arasından 33 adamdan ibaret olğan Qırımtatar Milliy Meclisi, Meclisniñ reisi Mustafa Cemilev ve onıñ muavini Refat Çubarov saylandı.

1991 senesi oraq ayınıñ 6-nda Qırımtatar Milliy Meclisiniñ birinci toplaşuvı olıp keçti, onıñ qurulışı tasdıqlandı ve Milliy öz-özüni idare etüv yerli organları aqqında nizamnameniñ azırlanuvı aqqında qarar qabul etildi. Bu organlar Qurultaynıñ avalesine köre teşkil etilip, Qırımtatar Milliy Meclisiniñ qararlarını yerine ketirmek, yerli akimiyetnen işbirlikte halqnıñ menfaatlarını qorçalamaq, medeniyeti, tili, dini, urf-adetleri ve ananeleriniñ ğayrıdan tiklenüvi ve inkişafına yardım etmek vazifelerinen oğraşa ediler. 1991-1992 seneleri Qırımnıñ aman-aman 290 köyü, qasabası, şeer şurası toprağında bölge ve yerli milliy idare organları (meclisler) saylandı, olarnıñ arasında – 15 rayon ve 7 şeer meclisi.

Müellif: Elvedin Çubarov