Menu 
Mustafa Cemilev: «…Epsi devletler içün bu qadar Mahatma Gandi ya da Martin Lüter Kinglerni qaydan alırsıñ? Biz biri-birimizni sevmege ögrenmek kerekmiz»
01 Avgust 2013
Ukrainanıñ dünya cemiyetindeki yeri ve istiqballeri, memlekette siyasiy vaziyet, idare ve parlamentarizm inqırazı aqqında Ukraina halq deputatı Mustafa CEMİLEV ile “Den” gazetası subetleşe
— Ukraina aqqında Avropanıñ bir parçası olaraq söylenilse, devletimiz ve Avropa Birligi arasında munasebetlerniñ kelecegini nasıl köresiñiz?
— Almaniya, Poloniya, Çehiya, Litvaniya, Ukrainada akkreditatsiya etilgen Avropa birliginiñ azaları olğan devletlerniñ elçileri, Avropa Birliginiñ kenişlev meseleleri boyunca komissar Ştefan Füle ile körüşüvlerimden şunı eminliknen qayd ete bilem ki, er kes Ukrainanıñ Avropa Birliginde olmasını istey. Amma yalıñız Avropa Birliginiñ isteginen iş bitmez, çoq şey Ukrainağa da bağlıdır.
Ukraina büyük iqtisadiy ve zekâ potentsial saibidir. Öz mustaqilligi ve serbestligini qorumaq, inkişaf etmek içün nasıl ki Ukraina Avropa Birligine muhtac olsa, tıpqı Avropa Birliginiñ de Ukrainağa ihtiyacı bar, çünki onıñ sayesinde öz qudretini arttıra bilir. Lâkin Avropa Birliginiñ belli bir printsipleri ve standartları bar ki, onıñ bütün azaları olarğa riayet etmelidirler. Şimdilik biz bu standartlarğa daa ulaşamadıq. Bizim baş belâlarımız – uququqoruv ve mahkeme organlarındaki qanunsızlıq, insan aqları saasında problemler, bastırıqlarda mabüslerni eziyetlev, apshanelerde ölümler artmasıdır. Alla bersin de, bu yılı noyabr ayında Vilnüste Azalıq aqqında añlaşma imzalansın.
— Avraasiya İqtisadiy Birlikniñ, Gümrük birliginiñ istiqballerini nasıl köresiñiz?
— Avropa Birligi ve Avroasiya İqtisadiy Birlikniñ arasında printsipial farq şunda ki, birincisine kirmek küç olsa, ekincisine çeşit türlü iqtisadiy usullarnı qullanaraq zorlap kirsetmege tırışalar, kirgen soñra ise Qazahstan kibi çıqmaq imkânsız. Ukraina Gümrük Birligi taba areket etmek kerek, dep sayğanlar delil olaraq bizde işlep çıqarılğan mallar ğarbiy memleketlerdeki mallarnen raqiplik iqtidarında olmağanını ketireler. Lâkin, er angi alda öz mallarınıñ raqiplik iqtidarını kötermek üzerinde çalışmaq kerekligi, müşterilerniñ talapları iç deñişmeycegine işanmaq olmazlığı esapqa alınmay. Eger Gümrük birligine kirmekni red etsek, Rusiye kene gaz fiyatını köterecegi, ukrain mallarınıñ birlikke kirgen devletlerge keçmesine manialar qoyar, degen havf bar. Albuki Ukrainanıñ bu devletlernen mal almaşuvı 40 fayıznı teşkil ete. Aqılımda ki, SSSR dağılmazdan evel Litvaniya öz mustaqilligini ilân etkende endi anda askerlerini kirsetmek imkânından marum olğan Moskva Litvaniyanı energetik qamaçavnen qorquzğan edi. Litvaniyalılar o zaman öz serbestliklerini gaz ve elektrikke satmaqnı aslı da aqıllarına ketirmediler. Qamaçavdan çıqmaq içün ocaq ve sobalarda aş pişirdiler. Ümüt etem ki, Ukrainanıñ uzun müddetli maqsadları aqqında tüşünerek, iç bir türlü şantajğa berilmemege aqılı yeter. Zanımca, Ukrainanıñ yeri avropa halqlarınıñ birligindedir.
— Türkiyedeki içki munasebetler ve vaziyet kerginleşkeniniñ sebeplerini nasıl izaatlarsıñız, onıñ istiqballeri hususında tahminleriñiz nasıl? Ukraina ile munasebetlerine (şimdilik Qırım ve qırımtatarlarğa toqunmadan) bu ne derecede tesir etebilir?
— Zanımca, İstanbulda Gezi parkı ile bağlı vaqialarğa bizim kütleviy matbuat vastalarımız qarardan ziyade diqqat ve emiyet berdiler. Asılında insanlarnıñ o ya da bu munasebetnen köstergen narazılıq aktsiyaları, numayışları, polislernen çatışmalar dünyanıñ bir çoq devletlerinde sıq=-sıq olıp tura. Bu adiselerni ise arap baarinen teñeştirmek aslı da yersiz. Ebet, polislerniñ insan qurbanlarına ketirgen qaba areketlerinen razı olamam. Zaten, bunı devletniñ aliy akimleri de tanıdılar. Men bellesem, etraflıca taqiqat alıp barılıp, insanlarnıñ ölüminde suçlılar cezalanırlar. Amma, Gezi parkındaki adiseler Recep Tayip Erdoğannı istifağa yollamağa istegen muhalif küçleri içün bir manaçıq oldı. Erdoğannıñ partiyası soñki seçimlerde reylerniñ çoqluğını qazanğanı, demek, bir partiyalı ükümetni qurmaq imkân saibi olğanı ve 10 yıldan berli iç bölünmeden akimiyet başında turması olarnı açuvlandıra. Amma baqıñ, bu durğunlıq yılları degil de, em içtimaiy, em iqtisadiy saalar inkişaf etken bir vaqıtta. Tabiiy ki, böyle partiya demokratik devlet ealisiniñ çoqluğı arasında itibar qazandı. Ya muhalifet de idare etmek istey de! Bu normal bir al. Ve bunda akimiyet inqırazı aqqında aytmağa delil yoqtır. Eminim ki, olıp keçken vaqialar Türkiye daima dostane munasebette bulunğan Ukrainanen alâqalarına iç tesir etmez. Eki devlet arasındaki mal almaşuv ise yılda 20 milliard dollarğa yetmek üzre.
— Ukraina içindeki vaziyet de ep keskinleşe: bir taraftan, eyileşüv başlanmadı, halqnıñ yaşayışı ep müşkülleşe, ükümet ise cemiyetteki kerginlikni yımşatmaq içün iç bir şey yapmay, aksine küçke tayanmaq yollarını tüşüne, küç qurumlarını pekitmekte. Aynı zamanda siyasetçiler Ukrainada semereli muhalifet ve ükümetni deñiştirip, devletni idare etebilecek, doğru yoldan alıp baracaq ve halqnıñ yaşayışını eyileştirecek liderlerniñ olmağanını söylemekteler. Böyle ögü qapalı yoldan nasıl çıqmalı? İçki siyasiy vaziyet nasıl inkişaf etecek?
— Ukraina aqqında “polis devleti” demek belki şimdilik daa ertedir, amma teessüf ki, böyle tendentsiya bar. Al-azırda içki işler organlarında endi 357 biñ hadim çalışa, yani 100 biñ adamğa orta qararnen 780 polis. Bu, orta dünya seviyesinden, eki kerege çoq. BMT malümatlarına köre 1000 adamğa 300 içki işler hadimi doğru kele. Bizde milisler qorçalamaları kerek halq tarafını tutmayıp, qarşı tarafta olğanı milislerniñ qolunda degil, olarnıñ başqanlarındadır. Mahkemeler doğru üküm alalarmı ya da yañlışmı, milislerniñ işi degil. Şunıñ içün de er şey siyasiy qarar alğan ve buyruq bergenlerge bağlıdır.
Mühlifet ve olarnıñ liderlerine kelsek, işte ne bar, o bar. Liderlerni lider etken cemiyetniñ özüdir. Amma, eger cemiyet liderler alğan qararlarnı becermek yerine, şu liderlerniñ nuqsanlarnı qıdırmaqnen meşğul olsa, iç bir türlü netice çıqmaz. Epsi devletlerge bu qadar Mahatma Gandi ya da Martin Lüter Kinglerni qaydan alacañ? Ancaq, Mahatma Gandini de öz yurtdaşları öldürdiler, çünki kimdir onı begenmey edi. Albu ki, onıñ aqqında Albert Eynşteyn “Yıllar keçer ve insanlar bir zamanlarda böyle bir minsiz, efendi insan yaşağagına inanmazlar” degen. Öz halqınıñ serbestligi ve mustaqilligi içün ömüriniñ eñ parlaq yıllarını sovet kamplarında keçirgen rahmetli Vâçeslav Çernovol bıl eñ yahşı ve namuslı siyasiy liderlerden edi. Endi ise bir hatırlayıqçı, onıñ sağlığında ne qadar pis sözler yazılğan edi. Men bunı ne içün söyleyim, yani biz ufaq-tüfek añlaşmamazlıqlarnı, liderlik içün talaşuvlarnı kenarğa atıp er angi vaziyette vicdanımızğa köre iş körmek, biri-birimizniñ qadrimizge yetmekni orgrenmelimiz. Ana o zaman yolumız daima açıq olur
— Şimdiki Yuqarı Şura evelkilerinden em iş boyunca, em qanun leyhalarınıñ keyfiyetine köre eñ beceriksizidir. Ukrain parlamentarizminiñ istiqballeri nasıl?
— Yuqarı Şurada muhalifet minberni blok etkeni içün bir çoq meseleler çezilmeyip qaldı. Amma bunıñ da sebepleri bar. Ükümetke meyil bergen çoqluq “biz çoqmız ve demek öz oylarımıznen er angi qararnı aldırabilirmiz” degen printsip boyunca çalışmaq olmaz. Olduqça añlaşmaq imkânlarını tapmalı. Ebet, şunı tanımalı ki, parlamentimiz bir minsiz degil, amma eminim ki, o olmasa vaziyet daa ziyade beterleşirdi. Yani biz avtoritarizm ve totalitarizmge taba tezce tayar edik.
— Qırım meseleleri boyunca Halqara forumnı keçirüv tahminleri nasıl? O ne zaman keçirilecek ve nasıl neticelerni elde etebilir?
— Bu meselenen biz endi üç yıldan berli oğraşıp kelmektemiz, bizim tarafımızdan forumnıñ keçirilmesi içün pek çoq iş yapıldı. Zarur olğan er şey yapıldı. Bugünde-bugün Ukrainada akkreditatsiya etilgen deyerlik epsi devletlerniñ diplomatları ve halqara teşkilâtlarnıñ, bunıñ kibi de Amerika, Kanada, Avropa memleketleriniñ qoltutuvına malik oldıq. OSCE tarafından meydanğa ketirilgen mahsus tedqiqiy gruppalar qırımtatar problemini teren ögrenip, tafsilâtlı maruzalarını azırladılar ve problemniñ tarifinen bir sırada onı çezüvniñ yollarını da teklif ettiler. Yani uquqiy, medeniy, sotsial, tasil meseleleri, qaytuv ve yerleşüvnen bağlı problemlerni çezüv boyunca “yol haritaları” tizildi. Bu problemler çezilmesine mahsus halqara fond qurmaq zarurlığı da esapqa alına. Lâkin Ukraina tarafından mezkür forumda iştirak etecegi ya da etmeycegi aqqında iç bir türlü cevap yoqtır. Ukraina Yuqarı Şurasınıñ İnsan aqlarını qoruv komiteti adına yazğan mektübimizge Ukraina Prezidenti Memuriyeti başınıñ 2013 senesi iyün 11-de yollağan soñki mektübinde soravımız Nazirler Şurasına yollanılğanı bildirile. Elimizde olğan malümatlarğa köre halqara forum ğayesinden mahsus hızmet hadimleri saqına ekenler. Olarnıñ fikrince bizler halqara forum yardımınen “Ukrainağa basqı yapacaq ve devletimizniñ içki işlerine ğarp devletleriniñ qarışmasına qoltutacaq” ekenmiz. Hucur bir vaziyet. Bizim vazifedar insanlarımız ve devlet reberleri qırımtatarlar problemine toqunılğan er angi halqara körüşüvlerde Ukraina bu problemnen öz başına qaldı, diye şikâyet eteler. Amma aynı zamanda Avropa Birligi, OSCE, BMT qurumları yardım elini uzatqanda onı qabul etecek kimse yoqtır. Böyle yanaşuv elbetteki iç kimse içün elverişli degil ve bu ne qırımtatarlarnıñ problemini çezer, ne de Ukrainanıñ itibarını yükseltir.
— Bu yıl Ukraina Norilsk vaqiasınıñ 60 yıllığını qayd etti. Belli olğanına köre onda 80 milletke mensüp olğan 20 biñ siyasiy mahbüs iştirak etip, olarnıñ 70 fayızı ukrainler edi. “Den” gazetiniñ muarririyeti şu tedbirler teşkilâtçıları sırasında edi. Ukrainada öz Vatanları içün kommunist rejimine qarşı pek çoq insan küreşti, şu cümleden Ukrain milletçi areketi partiyası, cezalanğan insanlar, qırımtatarlar da. Amma bularnıñ iç birisine Ukraina teşekkür bildirmedi, albu ki olar Ukraina içün canlarını feda ettiler. Ne içün böyle ola?
— Bir zamanda Index ingliz dergisinde 70-nci senelerniñ başında oquğan edim ki, “Emnisti İnterneyşnl”nıñ malümatlarına köre SSSRdeki siyasiy mahbüslerniñ 40 fayızından ziyadesi ukrainler teşkil etken. Bu memleket ealisinde ukrainler sayısından eki qat çoqçadır. Tabiiy ki, Norilsk vaqialarında da ukrainler çoqluq ediler. Bu kamptaki isyan eñ çoqkişili aktsiya olıp, onda 30 biñ iştirak etti. Onıñ teşkilâtçılarınıñ medeniy şekilde areket yapqanları sayesinde nisbeten az adam(tahminen 150 mahbüs) elâk oldı. İsyan kötergenler şunı isbat ettiler ki, sovet kamplarında bile zorbalıqqa qarşı turmaq ve belli bir yeñişlerni elde etmek mümkündir. Aynı şu isyandan soñ sovet imperiyası biraz yımşap başladı. Norilsk isyanınıñ 60 yıllığı Litvaniyada da qayd etildi, çünki onda üç biñge yaqın litvaniyalar iştirak etken ediler. Amma anda Ukrainadaki kibi degil de, Seym binasında devletniñ körümli erbaplarınıñ iştirakinde keçirildi.
Ukraina öz devletiniñ mustaqilligi ve serbestligi içün areket veteranlarınıñ qıymetini bilmey. Çünki Ukraina mustaqillikni elde etkende akimiyet başına şu mustaqillik içün küreşkenler degil de, o küreşni bastırğan partiyanıñ vekilleri keçtiler. Aqılımdaki, İnsan aqları boyunca komitette bir deputat sabıq siyasiy mahbüslerge berilgen nefaqanıñ miqdarını biraz arttırmaq teklifi muzakere etilgende, bunı ömürge keçirecek qanun leyhasını bücet qıtlığı sebebinden keri qaytardılar. Men o zama niş para qıtlığında degil de, vicdan qıtlığında degen edim. Çünki insanlar küreşte para ya da imtiyazlar içün iştirak etmediler, canlarını ortağa qoydılar. Ve bu insanlar öz ömürlerini muhtaclıqta keçirmeleri memleket içün ayıptır.
“Den” gazetiniñ malümatı
Meşur ukrain siyasetçisi, qırımtatar halqı milliy areketiniñ yetekçilerinden biri Mustafa Cemilev 1944 senesi altı aylıq bala ekende bütün qırımtatar halqı ile ana-babasınen beraber Qırımdan sürgün etildi. 1960 senelerden itibaren Taşkentte Qırımtatar gençleriniñ birliginden başlap qırımtatar halqı milliy areketinde iştirak ete. SSSRde demokratiya tiklenmesi ve qırımtatarlarnıñ Vatanğa qaytarılması içün küreşteki iştiraki içün 7 kere mahkeme etile, “sovet qurumına qarşı fikirleri içün” 15 yıl apshane ve kamplarda oturıp çıqtı. 1969 senesi Moskvada SSSRde insan aqlarını qorçalav teşebbüsçi gruppanıñ qurucılarından birisidir. 1975 senesi iyün 27 künü akademik Andrey Saharov açıq mektüple BMT Baş kâtibi Kurt Valdhaymğa, “Halqara afetüv” teşkilâtına, musulman devletleri liderlerine, halqara cemaatçılıqqa Mustafa Cemilevni azat etüvde küçlerni birleştirmek ricasınen muracaatta buluna. 1975-1976 yıllarda Mustafa Cemilev Omsk apshanesinde açlıq tutı. Açlıq 303 kün devam etti. 1975 senesi noyabr 6 künü uquqqoruv areketiniñ vekili Andrey Grigorenko ve başqaları Mustafa Cemilevni imaye etmek teşebbüsinen Amerikada neşir etilgen “Rus fikiri” gazeti vastasınen çıqtılar. 1983 senesi o, muarrirlik ettigi “Musa Mamut adına qırımtatarlar teşebbüsçi gruppasınıñ İnformatsion bülleten”ni gizli çıqarıp başladı. 1987—1989 yıllar zarfında Mustafa Cemilev Merkeziy qırımtatar teşebbüsçi gruppasınıñ yolbaşçısı oldı. 1989 senesinden 1991 senesine qadar Qırımtatar halqı milliy areket teşkilâtınıñ reisi oldı. Sürgünlikten ğayrıdan quruv vaqtında azat etildi. 1989 senesi ailesinen Qırımğa qayttı. 1991 senesi iyün ayında Milliy Meclis reisi olaraq saylandı.
Nikolay Semena
Lenyara Abibulayevanıñ fotoları
