M.Cemilev: QURULTAYĞA ALTERNATİVA YOQTIR

07 Fevral 2012

– Mustafa-bey, qırımtatar milliy areketi on yıllar devamında şekillenip keldi. Bu vaqıt içinde insanlarnıñ milliy arekette iştirak etüviniñ şekilleri deñişti. Eger, başta yerlerde teşebbüsçi gruppalar tizilgen olsa, yigirmi yıl evelsi milliy vekâletlikniñ sisteması – Qurultay-Meclis sisteması quruldı. Siziñ fikriñizce, bu sistema meydanğa ketirilgen soñ inkişafı közetilemi ve angi yönelişte?

– Milliy areket teşebbüsçi gruppalardan başlanmadı. Stalinniñ ölüminden soñ kommunist rejiminiñ “vegetarian” devri başlanıp, artıq insanlarnı öz fikirlerini açıq bildirgeni içün bir kereden öldürmeden, sorğu ve taqiqatqa oğratıp, işten boşata, institut ve partiyalardan quvalay, apshane ve lagerlerge yönete ediler. İşte bu zaman keçmişte yazıcı, cenk veteranları ve Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ sabıq erbapları devlet reberlerine qırımtatar meselesini baqmaq ve vatanğa qaytarmaq, yani milliy-territorial muhtariyatnı ğayrıdan tiklev aqqında muracaat ettiler. Aynı zamanda “Çırçıq gruppası”nıñ gizli vereqaları, gençlerniñ gizli teşkilâtları areket ettiler. Soñundan bir çoqları sovetlerge qarşı teşviqatta qabaatlanıp, yaqalandılar. Meselâ, Çırçıqta E. Seferov ve Ş Abdurahmanovnıñ işi, 1961 senesi Taşkentte “Qırımtatar gençleriniñ birligi” boyunca iş. Soñra, 1964 senesinden başlap qırımtatarlar toplu yaşağan yerlerde teşebbüsçi gruppalar meydanğa ketirilip, Moskvağa delegatsiyalar yollanıldı.

Siyasiy teşkilâtçılıqnıñ böyle şekili sabıq Sovetler memleketinde unikal ve birinci edi. Ebet, onıñ em müsbet, em menfiy tarafları bar. Teşebbüsçi gruppalarnı siyasiy demek olmaz ve cinaiy kodeksniñ ait maddesi boyunca suçlamaq zor edi. Bu gruppalarnı daa da ziyade qorçalamaq içün Milliy areketimizniñ konservativ yöneliş tarafdarları olarnı “qırımtatar milliy meselesini lenincesine çezmek boyunca partiya ve ükümetke yardımcı teşebbüsçi gruppalar” dep adlandırdılar. Amma teşebbüsçi gruppalarğa KGB casuslarını siñdirmek de pek qolay oldı, ve atta tolusınen organlarğa boysunğan teşebbüsçi gruppalar ve aqımlar da meydanğa ketirildi. Doğru, casuslardan qorqacaq yerimiz yoq edi, çünki bizde er şey açıqtan-açıq aytıldı. Lâkin organlar qolastındaki ve çoqusı biri-birinen añlaşıp olamağan teşebbüsçi gruppalar halq küçleriniñ birleşmesine bayağı keder etti. Şunı da qayd etmeli ki, o vaqıtlarda halqımıznıñ öz siyasiy uquqlarını talap etüvniñ diger şekilleri daa yoq edi. Halq vekillerini açıqtan-açıq saylamaq, Qurultay çağırmaq ve vekâletli organımıznı qurmaqnıñ lafını bile etmek imkânsız edi. Bu iş tek ğayrıdan quruv ve sovetler rejimi dağıluvı arfesinde kerçekleşti.

Bir çoq tedqiqatçılarnıñ bildirgenine köre sabıq SSSRde Qurultaynıñ çağırılması ve Meclisniñ saylanması qırımtatar halqı milliy areketiniñ tam zamanında alınğan qarar oldı. Aqılımda, 90-ncı senelerde Corc Vaşington adına universitette men SSSRde uquqqoruv areketi aqqında lektsiya ile çıqış yapqanımda meni diñleyicilerge taqdim etken professor böyle dedi: “Sovetler Birliginde milliy areketler çoq oldı, olarnıñ sayısı bilhassa ğayrıdan quruv devrinde yani endi kimse apske alınmağan vaqıtta ziyade arttı. Teessüf ki, bir çoq milliy areketler pek tez parçalandı, biri-birilerine duşman olğan qısımlarğa bölündi. Amma qırımtatarlarnıñ milliy areketi sovet rejimi yıqılğan soñ bölünmedi, aksine daa da quvetli oldı. Em bu, esasen olar öz vaqtında halqı arasında demokratik saylavlar keçirip, vekâletli organlarını saylağanları ve öz-özüni idare etüvniñ demokratik sistemasını qurğanları sayesinde mümkün oldı”.

Öz-özüni idare etüv demokratik sistemasınıñ inkişafına kelsek, eger de devlet içinde nasıldır kardinal deñişmeler yüz berip de bu sistema endi kün talaplarına cevap bermey eken, demek bizim sistemamıznı da deñiştirmek aqqında tüşünmek kerekmiz. Amma keçken 20 yıl içinde devletimizde sistemamıznı deñiştirmege sebep olacaq adiseler olmadı. Umumen, vekâletlik sistemasınıñ sıq-sıq deñiştirilmesi teraqqkiyattan delâlet degildir. Meselâ, Büyük Britaniya parlament sisteması mına endi 200 yıldan berli deñişmese de, alâ daa demokratik printsiplerge bazanmaqnı devam ete.

– Qurultay ve meclis qurulğan soñ milliy arekettte peyda olğan çeşit gruppalar bu vekâletli organlarnıñ qararları ve faaliyetine qarşı çıqtılar. Cümleden, Aqsaqallar keñeşi, Ukraina musulmanlarınıñ partiyası, Qırımtatar blokını hatırlamaq mümkün. Amma, eger böyle qurumlarnıñ faaliyeti qısqa müddeti olsa, bugünde-bugün endi muntazam faaliyet köstergen ve öz areketlerini birleştirmege tırışqan böyle gruppalarnıñ sayısı çoqlaştı. Siziñ fikriñizce böyle deñişmelerniñ sebebi nede ve bu nasıl aqibetlerge ketire bilir?

– Milliy arekette gruppalar ve aqımlar daa 1991 senesi Qurultay çağırılmazdan evel de mevcut edi. Bu normal bir al, çünki bütün insanlarnıñ fikiri aynı olabilmez, er kesniñ de ayatiy tecribesi, zekâ seviyesi, bilgisi, milliy areket printsiplerine sadıqlığı bir olmaz. Milliy areketniñ yolları ve usulları boyunca fikirler 60-ncı yıllarnıñ ekinci yarısına kelip, yani qırımtatarlarnıñ öz aqları içün küreşi aqqında yazılar çetel matbuat vastalarında peyda olıp başlağanda bölüngeni közetildi. Areketniñ kommunistlerge meyil bergen ya da eskicesine fikir etken qısmı bu, milliy areketke zarar ketire, akimlerni qırımtatarlarğa daa ziyade qarşı qoya ve mesele çezimini kerige çek, dep saya edi. Bunıñ kibi de olar SSSRdeki diger uquqqoruyıcılarnen qonuşılması ve çalışılmasına da qarşı olıp, tek “tuvğan lenin partiyasına” muracaat etmek kerek, dep saya ediler. Bazıları ise bütün sistema demokratlaştırılmadan iç bir türlü, şu cümleden, qırımtatar meselesi de çezilmez degen fikirde ediler. Sovetler akimiyeti bu meseleni çezecegine işanıp, meseleniñ çenzilmemesi çezilmesinden paalıca tüşecegini añlaycaq, dep belley ediler. İşte, areketniñ bir qısmı uquqqoruv areketiniñ küçlü bir qanatı olğanda, bunı qabul etmegenlernen munasebetimiz biraz suvuqça edi.

Amma, gruppalar ve aqımlar halq meselesi çeziminiñ başqa türlü yolları ve usullarını tüşüngenleri boyunca qurulğanları başqa da, Milliy areketni parçalamaq, zayıflatmaq maqsadınen qurulıp da, onıñ esasçıları bu işni mıtlaqa bir de-bir gruppanıñ yetekçisi olmaq içün meydanğa ketirgeni başqa.  Aqılımda, nasıl 1993 senesi “Azatlıq” Radiosına intervyü bergen SSSR Devlet Telükesizligi Komiteti 5-nci bölüginiñ başı podpolkovnik A.N.Kiçihin milliy areketlerge qarşı küreşüv usulları aqqında ikâye eter eken, yalıñız repressiya usulları degil de, areket arasına şına qaqqan gruppalar teşkil etmek yolları da qullanılğanını ayttı. Misal sıfatında o, qırımtatar areketini ketirip, ne qadar aqım ve gruppalar qurulğanını tarif etti. A.Kiçihinniñ bu sözleri bizim kütleviy matbuat vastalarımızda da yayınlandı. Söz sırası, şu “parallel aqımlarnıñ” vekilleri şimdi kendilerini “milliy areket veteranları” olaraq tanıta ve Mecliske qarşı beyanatlarnen çıqalar.

Siz qayd ettigiñiz “Aqsaqallar keñeşi”, “Ukraina musulmanları partiyası” ve “Qırımtatar blokı” – bu başqa türlü şey. Bularnıñ sırasında birincisini 1999 senesi Meclisnen munasebetleri pek o qadar yahşı olmağan Qırım Kommunist partiyasınıñ başı ve Qırım parlamentiniñ reisi L.Graç öz qolastında bir de-bir qırımtatar qurumını peyda etmek içün qurğan edi. L.Graç ketken soñ tabiiy ki halq arasında endi “aqşaqallar” denilgen “aqsaqallar” da keçmişke döndiler. Bularnıñ bazıları şimdi de Mecliske qarşı qurulğan teşkilâtlarda, gşu cümleden “Qırımtatar halq cebesinde” körüneler. “Ukraina musulmanları partiyası” ve “Qırımtatar blokı” sadece saylavlar arfesinde qurulğan teşkilâtlardır. Birincisi Regionlar firqası qurğan olsa, ekincisi deputatlıqqa namzetini köstergen qırımlı iş adamınıñ parasına yapıldı. Ekisiniñ de vazifesi qırımtatar saylavcılarınıñ reylerini parçalamaq edi.
Şimdi bütün şu eski ve yañı gruppalarnı Mecliske qarşı bir “cebege” birlişetirmek çareleri körülmekte. Amma aqibeti tam “aqşaqallarnıñki” kibi olacağı şübesiz, çünki qırımtatar halqı endi çoqtan böyle şeylerni qabul etmey.

– Qırımda endi bir qaç kere “qırımtatarlarnıñ umummilliy toplaşuvı” keçirildi. Siz nasıl deysiñiz, bugün de Qurultayğa alternativ cemaat qurumlarını meydanğa ketirmek areketleri yapılamı?

– Qırımtatarlarnıñ umummilliy toplaşuvı dep qırımtatarlarnıñ kendisi aqılane bir sistema boyunca saylanğan insanlar iştirak etken toplantılarğa aytmaq mümkün. Embu saylavlar bütün halqnı yaç da iç olmasa onıñ büyük bir qısmını qavrap alması lâzim. Bugünde-bugün Qırımtatarlarnıñ umummilliy toplaşuvı tek Qırımtatar halqı qurultayınıñ sessiyaolarıdır. Elli-yüz adam tek Meclisniñ zayıf taraflarını öşeklemek içün toplanğan insanlarnıñ birleşmelerini umummilliy toplaşuv demek öz halqıña nisbeten sayğısızlıq köstermektir. Yazıqlar olsun ki, bizde böylesi de ola.

Qurultayğa qarşı onlarnen gruppalar teyeşkil etmek ve olarnı atta birleştirmek de mümkündir, amma halq olarnı saylamasa bu, Qurultayğa nasıl etip alternativ olabilir ki? Faraz eteyik ki, olar kerçekten de bütün halqnı ve ya da yarısını qaplap alğan saylavlarnı keçirip, nasıldır bir yañı vekâletli organ qurıp olurlar. O zaman Qurultay halqnıñ parçalanmasına yol bermemek içün özü dağılıp, delegatları ise yañı qurumnıñ faaliyetine qoşulmaq kerekler.
Amma, eñ doğrusı şu ki, Qurultay faaliyetinen memnün olmağan bu insanlar halqnıñ işançını öz işlerinen qazanıp, onıñ delegatları olaraq seçilseler ve özleri doğru dep bilgen qararlarnıñ, şu cümleden Meclis terkibi boyunca da, Qurultayda alınmasına tırışsalar. Demek, epsi bir Qurultayğa alternativa yoqtır.

– Keçenlerde , halq vekillerine 60-70-nci senelerdekisi kibi qırımtatar halqı vekiliniñ mandatını bermek tecribesini canlandırmaq fikiri bildirildi. Bundan eayel ise milliy vekâletli organğa qırımtatarlar arasından saylanğan er angi seviyedeki deputatlarnı avtomatik sürette kirsetmek teklifi de seslendirilgen edi. Bu, yigirmi yıldan berli saylav esasında şekillengen Qurultay-Meclisni deñiştirmek areketleri degilmi?

– Bir qasaba, maalle ve ya da soqaq sakinleriniñ imzalarınen pekitilgen “Mandat”lar Moskvağa delegat olaraq yollanılğanlarğa berilip, bu akimler içün degil de ziyade Moskvağa kelgen delegatlarğa yolbaşçılıq yapqanlarğa kim qaydan kelgenini bilmek içün kerek edi. Şimdi endi vekillerni açıq saylav imkânı olğanda mandatlarğa qaytmaq aqılsızlıqtır. Çünki şimdi bu mandatlarnı kimse ciddiy qabul etmez ve halq vekili dep de saymaz. Bugün istegen yeriñde ve istegeniñ qadar imza toplaya bilirsiñ. Bu ğayelerniñ teşebbüsçileri ise saylanmaq şansından marum, keçmişte şu “parallel aqımlarnıñ” veteranları olğan insanlardır.

Deputatlarnı vekiller sırasına avtomatik şekilde kirsetmek de olmaz, çünki olar qırımtatar halqınıñ vekilleri olaraq degil de o ya da bu okrug, o ya da bu partiyadan saylanalar. Anda ise tek qırımtatarları degil, başqaları da bar. Öyle bir deputatlar bar ki, meselâ Canköy rayonında “rus blokından”, Kefede ise kommunistler tarafından saylanıp, olar içün qırımtatarlar aslı da rey bermegen.

– Qurultay ve Meclis faaliyetinde angi yönelişler üstün körüle?

– Meclis ve Qurultay semetdeşleriniñ bütbün problemlerinen meşğul olğanı alda, bir de birine üstünlik bermey. Amma eñ müimleri sırasında Ukrainanıñ Qırımtatar halqı ve sürgün etilgen diger milletlerniñ uquqlarını ğayrıdan quruv boyunca qanunınıñ qabul etilmesi, topraq meselesinde adaletni tiklev, sürgünlikte yaşamağa mecbur olğan semetdeşlerimizni qaytaruv, muhtariyatnıñ akimiyet organlarında qırımtatarlarnıñ vekâletligini teminlev, anna tilimizde tasilni tiklev ve bir çoq sotsial meselelernin çezimini qayd etmek isteyim.

Qırımtatarlarnıñ 53 % mesken problemlerini çezmek zorundalar, olarnıñ öz evleri yoq, olğanında ise normal şaraitler yoqtır. Qırımtatarlar toplu yaşağan qasabalarda da vaziyet ağır – yol, qızdıruv, suv ve ışıq ağları alâ daa keçirilmegen. Tasilimizniñ alı ise daa da beter – ösip keleyatqan nesil tilini ğayıp etmekte.

Bütün bu şeylerge para kerek, devlet bücetinden sermiya ayıruv ise tsifir derecede. Bu maqsadlarğa qomşu devletlerden yardım istedik. Türkiye bir qaç mektep, cami, qırımtatar medeniyet merkezini qurucılığını finansirlemege azır. Eger bular amelge keçirilse, bizim devletimiz yigirmi yıldan berli ayırğan sermiyadan ziyade olacaq. Amma mında da devlet çinovnikleri TİKA programmalarınıñ tasdiqlanmasını ep keri çeke.
Bu esnada Qırım ve qırımtatar halqınıñ problemleri boyunca şu yılnıñ soñunda keçirmekni planlaştırdığımız halqara forumğa ümüdimiz pek büyük.

Nariman CELÂL subetleşti

“Avdet” gazetasından alındı.