Qırımtatar milliy areketi

Qırımtatarlarnıñ devletçiliginiñ ğayıp oluvı ve 1783 senesi Qırımnıñ Rusiye İmperiyası tarafından ilhaq etilüvinen qırımtatar halqınıñ milliy-azatlıq küreşi başlana. Farqlı devirlerde çeşit türlü şekil ve usullarnı qullanıp, açıq silâlı isyandan, medeniy-maarif faaliyetine, ükümdarlarğa muracaatlardan miting ve isyan aktsiyalarına qadar, o, ya söne, ya da yañı küçnen alevlene edi. Halqnıñ aqlarını tiklemek oğrunda küreşniñ tarihı dramatik vaqialar ve canlarını feda etken milliy qaramanlarnıñ adlarınen qayd etile. 1944 senesi sürgünlikten soñ milliy areketler yañı küçnen inkişaf etmege başladı.

1956-1969 seneleri

XX asırnıñ 50-nci yıllarınıñ başında qırımtatar halqınıñ sürgünlik yerlerinde, Orta Asiya cumhuriyetlerinde, Vatanğa qaytmaq ve öz aqlarını ğayrıdan tiklemek içün milliy areket faalleşti. Areketniñ temelini halqnıñ faal temsilcileri qoyğanlar, olarnıñ arasında başta kommunistler, sabıq cebeciler, partizanlar, gizli areketlerniñ iştirakçileri bar ediler. 1956 senesinden başlap olar Moskvağa SSCBniñ merkeziy yolbaşçılığına muracaatlarnı yollay ediler, olarnıñ altında biñlernen qırımtatar imzalarını qoyğan edi. Muracaatlarında qırımtatar halqını öz Vatanına qaytarmaq ve Qırımnıñ muhtar cumhuriyetini tiklemek ricası bildirile. Umumiy halq muracaatlarından ğayrı, qırımtatarlarnıñ merkeziy akimiyet organlarına aynı talaplarnen şahsiy ve kollektiv mektüpler yollanıla edi. Amma çoqusı allarda cevap berilmey edi, vesiqalarnıñ teşebbüsçileri ve mektüplerniñ müellifleri taqip etile ediler. Bu petitsiya kampaniyasınıñ başlanğıçını berdi, soñra bu areketniñ ilk basamağında faal bir küreş şekline çevirildi.

İlk muvafaqiyetsizliklerge baqmadan, areketniñ teşkilâtçılarınıñ ruhu bozulmazy ve semetdeşlerini birleştirmek içün çalışmağa başlaylar. 1957 senesiniñ küzünde ilk teşebbüs gruppaları teşkil etildi, 1960 seneleriniñ ortalarında olar aman-aman er bir meskün yerlerde faaliyet köstergen ediler. Areket başta Özbekistanda, soñra Qazahistan, Tacikistan, Qırğızistan ve Rusiyede tarqala. Teşebbüs gruppaları topraq alâmetine köre şekillene edi: soqaq – köy (qasaba) – şeer – rayon – vilâyet (bölge) – cumhuriyet.

Teşebbüsçi (teşebbüs gruppalarınıñ azaları böyle adlandırıla edi) areketke er türlü yardım etken ve umumhalq işinde öz issesini qoşqan er bir qırımtatar ola bile edi.

Teşebbüs gruppasınıñ öz ortası bar edi – eali arasında itibarı olğan bir qaç adam. Özbekistan cumhuriyet teşebbüs gruppasınıñ ortası olğan milliy areketni idare etken organğa Ceppar Akimov, Bekir Osmanov, Mustafa Selimov, Mustafa Halilov, Amza Ablayev ve digerleri kirgen ediler. Teşebbüs gruppasınıñ toplaşuvlarında bir de bir tedbir, vaqia ya da aktsiyağa azırlıq muzakere etile edi, qırımtatar halqınıñ temsilcileri (delegatlar) saylanıla edi, Cumhuriyet şurasınıñ (yüksek mesleat organınıñ) qararları aqqında haber etile edi, malümat seslendirile edi (gizli bülletenler). Teşebbüsçiler, delegatlarnıñ Moskvağa ziyaretleri içün imza ve para toplavdan ğayrı, qırımtatarlarnı siyasiy davalarda qorçalağan advokatlarnıñ parası içün para toplap, gizli edebiyatnı bastırğan ediler.

Cumhuriyet şurası er ay toplaşa edi. Anda eñ itibarlı ve faal bölge teşebbüs gruppalarınıñ liderleri iştirak etken ediler. Şura kelecek strategiyasını, taktik adımlarını azırlay edi ve soñki areket planını tasdıqlay edi. Böyleliknen, areket içün demokratiklik, kütleviylik, iyerarhiya qurulışınıñ olmaması (tışarıdan biraz dağınıq körüne edi), teşebbüslerniñ desteklenmesi ve inkişafı, yarım qanuniy faaliyet, sovet akimiyeti ve qırımtatar milliy meselesini çezmek kerek olğan kommunist fırqasına sadıqlıq hususiyetler taşıy edi.

1964 senesinden başlap Moskvada Qırımtatarlarnıñ Daimiy temsilciligi – halq vekilleriniñ eyyeti teşkil etile. Halq temsilcisini yollamaq qararı yerli teşebbüs gruppasına ait edi ve cumhuriyet tarafından tasdıqlana edi. Vekilge mandat (vekâletleri ve halqnıñ esas talapları aks etilgen vesiqa) berile edi. Moskvadan ketken halq delegatını başqası deñiştire edi, bu da paytahtta qırımtatar halqınıñ temsilcileriniñ daimiy bulunmasını temin etmege imkân bere edi.

Mında olar devlet erbapları, çeşit ilmiy müessiselei, merkeziy gazeta ve mecmua muarririyetleriniñ reberleri, belli yazıcılar, alimler, cemaat erbaplarına qırımtatar halqınıñ milliy meselesi aqqında muntazam sürette haber eteler. Delegatlarnıñ esas maqsadı devlet yolbaşçılığına kirmek edi. 1957, 1965 ve 1967 seneleri qırımtatarlarnıñ delegatsiyaları devletniñ eñ yüksek seviyesinde qabul etildi. Bundan da ğayrı, delegatlar aktsiyalar ve mitinglerni farqlı vaqialar ve müim künlerge (adetince, mayısnıñ 18-i – sürgünlik künü ve orta küz ayınıñ 18-i – Qırım Muhtar Sotsialist Şuralar Cumhuriyeti qurulğan künü) bağışlay ediler. Böyle künlerde Moskvada bir qaç yüz halq delegatı buluna edi. Akimiyet, bazıda trenlerni azırlap, olarnı bütün şeer boyunca taqip etip, apiske ala ve paytahttan sürgün ete edi.

1966 senesi teşebbüsçiler, devlet destegini almadan, qırımtatar halqınıñ cedvelini aldılar, neticesinde halqnıñ kerçek sayısını ve Stalin sürgünligi vaqtında ve çetelde birinci yıllarda elâk olğanlarnıñ sayısını, Ekinci Cian cenkiniñ cebelerinde elâk olğanlarnı, Sovetler Birliginiñ qaramanlarını ve nişanlılarnı belgilemege imkân oldı.

1966-1969 seneleri qırımtatarlarnıñ eñ büyük faalliginen qayd etildi. Bu areketke kommunist rejimine qarşı olğan insanlar qoşulalar, olar endi rica etmeyler, qırımtatar halqınıñ aqlarını ğayrıdan tiklemege talap eteler. Gençler faal sürette areketke qoşulaşar. Küreşniñ yañı şekilleri peyda ola. Halqnıñ yaşağan yerlerinde ve Moskvada müim vaqialarğa bağışlanğan mitingler, numayışlar ve aktsiyalar teşkil etile. Lâkin akimiyet olarğa qarşı çıqa.

Faalcilerniñ bir qısmı memlekette peyda olğan uquq qorçalayıcı areketnen bağ qurdı. Oleksiy Kоsterin, Andriy Saharov, Petro Ğrığorenko ve digerleri kibi belli dissidentler sayesinde qırımtatar halqı meselesi ve onıñ Milliy areketi çetelde belli ola. “Radio Svoboda” ve “Amerikanıñ Sesi” belli radiostantsiyaları qırımtatarlarnıñ aqlarınıñ bozuluvı aqqında haber eteler.

Qırımtatarlarnıñ çoq biñli mitingleriniñ basqısı altında memleket reberligi 1967 senesi berim ayınıñ 5-nde SSCBniñ Yuqarı Şurası Prezidiumınıñ buyruğını qabul etmege mecbur old. O, qırımtatar halqına qarşı qabaatlavlarnıñ esassız olğanını tanıdı, amma onı tolusınen aqlamadı. Qırımtatarlarğa bütün memlekette yerleşmege izin berile edi, amma Qırımğa qaytmamaları içün tedbirler alındı. Buña baqmadan, Qırımğa yüzlerce qırımtatar qorantası öz başına kete, amma olarğa vesiqalar resmiyleştirilmey, olarnı qayd etmeyler, büyüklerni işke almaylar, balalarnı mektepke bermeyler. Akimiyetniñ emirlerinen qırımtatarlarnıñ alğanları evler buldozerlernen yıqtırıla, qorantalar Qırım tışına çıqarıla, eñ faallerni ise “pasport rejimini bozğanları” içün apiske alalar.

Halqnıñ Qırımğa kütleviy şekilde qaytması ve uquq qorçalayıcılarnen yaqınlaşması qırımtatarlarnıñ yaşağan bütün bölgelerinde areket iştirakçilerine qarşı repressiyalarnıñ quvetleşmesine yol aça. 1968-1969 seneleri belli faalciler ve uquq qorçalayıcılar Mustafa Cemilev, İllâ Ğabay, Petro Ğrığorenko, Reşat Cemilev, Yuriy Osmanov, Rollan Kadıyev ve başqaları sahte cinaiy davalar boyunca çeşit apis cezalarına maküm etileler.

1970-1991 seneleri

Bu devirde Qırımtatar milliy areketi eksilüv, soñra ise faalliginiñ artması basamağından keçe. O, 1991 senesi milliy Qurultaynıñ toplaşmasına ve onda temsiliy organ – Qırımtatar Milliy Meclisiniñ saylanmasına yol açqan yañı teşkiliy şekil ala. Milliy areketniñ esas qazançı, halqnıñ Vatanğa kütleviy qaytuvınıñ başlanğıcı sayıla bile.

70-inci seneleri Milliy areketniñ faalcileriniñ çoqusı makemeleri ve qıdıruvları, Qırımğa qaytqan qırımtatarlarnıñ taqip etilmesi, küreş usulları ve areket içindeki fırqalar arasındaki farqlı fikirler, faallikniñ yavaş-yavaş eksilmesine yardım etti. Memleket yolbaşçılığına çeşit muracaatlar ve mektüpler içün biñlernen imza toplamaq pek zor ola. 1966 ve 1971 seneleri Kommunistik fırqanıñ nevbetteki toplaşuvlarına halq muracaatları altında eñ çoq imza (130 biñ ve 60 biñ) toplanılğan olsa da, 1975 senesiniñ XXV toplaşuvına muracaatlarında 20 biñ, 1977 senesiniñ Brejnevge Kassatsiya beyanatı ve 1979 senesiniñ Umumiy halq narazılığında 4 biñ imza toplanıldı. Miting ve toplaşuvlar endi eñ müim künlerge olıp keçeler ve iştirakçilerniñ sayısı azlaşa.

Yüzlerce qırımtatar qorantalarınıñ Qırımğa qaytmaq ıntıluvlarına baqmadan, teşebbüs gruppaları öz faaliyetini halqnıñ qaytmasını teşkil etmek içün devam ete ediler. 1971 senesi Taşkent vilâyetiniñ teşebbüsçileri qırımtatarlar arasında Qırımğa qaytuvğa munasebetleri aqqında sorav keçirdiler. 18 biñ soravdan keçken büyükten tek 11 insan cevap bermedi, 9 kişi ise qaytmağa razı olmadı. Aynı yıl nevbetteki bütünittifaq ealisiniñ cedvelge aluv neticeleri derc etilgen soñ, Şuralar Sotsialistik Cumhuriyetleri Birliginiñ milletleriniñ cedvelinde qırımtatarlar tapılmağan soñ, teşebbüs gruppaları öz küçünen semetdeşleriniñ yaşağan yerlerinde cedvelge aluvnı keçirdiler.

70-80 seneleri makeme esnasları olıp keçti ve Milliy areketniñ pek çoq faal iştirakçisi, şu cümleden Ceppar Akimov, Mustafa Cemilev, Yuriy Osmanov, Roland Kadiyev, Ayşe Seitmuratova, Reşat Cemilev maküm etildi.

Akimiyet qırımtatarlarnıñ Qırımğa faal qaytmasını toqtatmaq içün çeşit tedbirler aldı. Esasen qırımtatar qorantalarınıñ Vatanğa yerleşmege tırışqan soñ yerleşkenleri Qırım ve qomşu vilâyetlerde pasport rejimini sertleştirmek içün mahsus qararlar ve emirler qabul etildi.

Akimiyetniñ böyle areketleri facialı neticelerge de ketirdi. 1968 senesi orta küz ayınıñ 19-nda apishanede qorantasınıñ Qırımdan sürgünligine qarşı Moskvadaki Qızıl meydanında narazılıq bildirgen 35 yaşındaki Fevzi Seydaliyev öldürildi. 1968 senesi bozarğan aynıñ 23-nde 46 yaşındaki Musa Mamut öz ailesini Qırımdan daa bir kere sürgün etmege ıntıluvlarğa qarşı çıqıp, özüni yaqıp öldürdi. 1978 senesi boş aynıñ 19-nda yerli KGB bölüginiñ provokatsiyasından soñ Qırımğa apayı ve üç qızınen kelgen İzzet Memedullayev asılıp özüni öldürdi. O, ev aluvını resmiyleştiremedi ve pek çoq semetdeşleri kibi makeme taqipleri telükesi altında yaşay edi.

1978 senesi orta küz ayınıñ 15-nde Sovet ükümeti 700-ci “Qırım vilâyetinde pasport rejiminiñ sertleştirilmesinen bağlı qoşma tedbirler aqqında” qararını qabul etti, bu ise qırımtatarlarnıñ Qırımdan sürgün etilüvini sadeleştirdi. Moskvağa yüzlernen halq vekilleri kelip, Vatanında qırımtatarlarnıñ taqip etilmesini toqtatmağa talap ete ediler. Olar, 1944-1976 seneleri qırımtatar halqınıñ aqlarını qaba şekilde bozğan bütün qanun çıqarıcı aktlarnı lâğu etmege talap etken L. Brejnevniñ Kassatsiya arizasına da cevap almağa tırıştılar.

1977 senesi Özbekistanda teşebbüs gruppalarınıñ temsilcileriniñ toplaşuvı olıp keçti, olar öz ilerideki faaliyetini bu beyanat esasında qurmağa qarar aldılar, 1979 senesi boş ayda bu qarar areket faalcileriniñ nevbetteki toplaşuvında tasdıqlandı. Memleket yolbaşçılığına kollektiv mektüp ve telegrammalar içün imza toplama kampaniyası başlandı.

Eki kere, 1974 ve 1978 seneleri, akimiyet qırımtatar halqını sürgünlik yerlerinde “tamırlandırmaq” içün Özbekistan toprağında “muhtarlıq” teşkil etip, ayrı qırımtatarlarnı reberlik vazifelerine tayin etip, muvafaqiyetsiz ıntıluvlar yaptı. Amma qırımtatar halqı, bu muhtariyetke qulaq asmayıp, Qırımğa qaytmağa tırışa edi.

1980 seneleriniñ ekinci yarısından itibaren, memleketni demokratikleştirüv esnası başlağanda, Qırımtatar milliy areketiniñ keskin artması başlana.

1987 senesi çiçek ayınıñ 11-12 künleri Taşkentte teşebbüs gruppalarınıñ vekilleriniñ I-nci Bütünittifaq toplaşuvı olıp keçti. Toplaşuvğa Özbekistan, Tacikistan, Qırğızistan, Ukraina, Rusiye ve Qırımdan halq vekilleri keldiler. Bu toplaşuvda devletniñ yañı yolbaşçılığına qırımtatarlarnıñ eyyetini milliy meselesini baqması içün yollamağa qarar alındı. Qısqa müddet içinde tahminen 40 biñ imza toplanğan M. Ğorbaçovğa umummilliy muracaat metni tasdıqlandı. Bu muracaatqa cevap berilmegeni içün, 1987 senesi bozarğan aynıñ 13-14 künleri Taşkentte ötkerilgen nevbetteki Bütündünya toplaşuvında, devlet reberliginiñ ve cemiyetniñ diqqatını qırımtatar meselesine celp etmek maqsadınen Moskvada çoq sayılı barışıq numayışını keçirmek qararı alındı. Toplaşuv 15 insandan ibaret olğan Merkeziy teşebbüs gruppasını (MTG) sayladı.

MTGnıñ qararınen qırımtatarlarnıñ bütün mesken yerlerinden halq vekillerini Moskvağa barışıq aktsiyalarını keçirmek içün yolladılar. 1987 senesi bozarğan aynıñ 6 ve 23 künleri Qızıl meydanında yüzlernen qırımtatar öz aqlarını qorçalamaq içün numayışlar keçirip, devlet yolbaşçılarından halq vekilleriniñ eyyetini qabul etmege talap ettiler. Cevap olaraq, Moskva militsiyası, paytahtta tertip-nizamnı saqlamaq içün berilgen “ayrı vekâletler”ge esaslanıp, qırımtatarlarnı yaqaladı ve Moskvadan sürgün etti.

Narazılıq aktsiyaları Özbekistan, Tacikistan, Rusiyeniñ Krasnodar ülkesi ve Qırımdaki qırımtatarlarnıñ bütün mesken yerlerinde olıp keçti. Militsiya hadimleri barışıq numayışlarnı dağıttılar, numayışçılarğa qarşı küç qullandılar.

1987 senesi orta küz ayınıñ 7-nde Krasnodar ülkesiniñ Taman şeerinden Aqmescitke 2000 qırımtatardan ibaret yürüş başladı. O, Qırım Muhtar Sotsialist Şuralar Cumhuriyeti qurulğan künü – orta küz ayınıñ 18-ne qadar Qırım paytahtına kelmek kerek edi. Amma Tamannıñ 7-nci kilometrinde barışıq yürüşiniñ etrafı militsiya sıñırları tarafından sarıldı, pek çoq iştirakçi yaqalandı ve keri qaytarıldı.

Orta küz ayınıñ 18-ne Qırım MSŞC qurulğan kününe, qırımtatarlarnıñ yaşağanları yerlerde mitingler keçirilmesi planlaştırılğan edi, amma akimiyet olarnı keçirmege imkân bermey edi. Cevap olaraq Bekabad, Taşkent, Qrımsk (Krasnodar ülkesi) ve Qarasuvbazar (Qırım) şeerlerinde qırımtatarlar repressiyalarğa qarşı biñlernen narazılıq aktsiyalarını keçirdiler.

1987 senesi ilk qış ayınıñ 24-nde ŞSCBniñ Nazirler Şurası Qırımnıñ şeer ve rayonlarınıñ çoqusında ve Krasnodar ülkesiniñ bir sıra şeerinde “kelgen insanlarnıñ qayd etilüviniñ vaqtınca sıñırlanması” aqqında qarar qabul etti. Amma aynı şu vaqıtta Ukraina ve Rusiyeniñ sakinleri arasında Qırımğa işçilerniñ (tahminen 50 biñ) teşkil etilgen çağıruvı ilân etildi. Bütün bu tedbirler yüzlernen qırımtatar qorantalarınıñ Qırımğa köçmesini toqtatmaq içün acelen yapıldı. Qırımda olarnı qayd etmey ve ev satın almağa izin bermey ediler.

1988 senesi kiçik aynıñ 14-nde Aqmescitte 2 biñden çoq qırımtatar öz aqlarınıñ bozuluvına qarşı miting keçirdi. Aynı şu künü aynı sayıda insan Gelencik şeerinde (Rusiye) narazılıq aktsiyasına çıqtı. Taşkentte ise qırımtatarlarnıñ mitingini toqtatmaq içün büyük miqdarda militsiya ve zırhlı maşinalarnen askerler celp etildi. 1988 senesi kiçik aydan mayıs ayına qadar qırımtatarlarnıñ mitingleri çeşit şeerlerde ve Moskvada olıp keçti, bazı qırımtatarlar narazılıq olaraq açlıqnı ilân ettiler.

Qırımtatar halqınıñ sürgünliginiñ 44-nci yıllığında 1988 senesi mayıs ayınıñ 18-de memleketniñ 22 şeerinde 25 biñden çoq qırımtatarnıñ iştirak etkeni numayışlar olıp keçti. 1988 senesi mayısnıñ 26-nda Qırımnıñ Zuya qasabası yanında çadır şeerçigi (tahminen 500 çadır) qurulğan edi, onı 2 biñ asker ve militsiya hadimi yoq etken edi.

1988 senesi bozarğan aynıñ 9-nda Qırımtatar halqınıñ meselelerini çezüv devlet eyyeti “Qırım muhtariyetiniñ teşkil etilmesi içün sebepler yoq” degen hulâsa çıqardı. Eyyet, devletniñ halqnıñ vatanğa qaytması ve aqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi meselesini çezmege niyeti olmağanını aydınlattı.

Biñlernen qırımtatar eyyetniñ qararına qarşı narazılıq aktsiyaları ve numayışlarnen öz mesken yerlerini sarıp aldı. 1988 senesi bozarğan aynıñ 20-nde Krasnodar ülkesiniñ Aşağı-Bakan qasabasında kütleviy narazılıq aktsiyası başlandı, anda tahminen 5 biñ insan iştirak etti. Teşebbüsni qomşu bölgelerde ve Özbekistanda da desteklediler.Bozarğannıñ 23-nde Musa Mamut özüni yaqqanınıñ 10-ncı yıldönümi munasebetinen er yerde matem mitingleri keçirildi.

Bozarğan aynıñ 26-nda Taşkentte 20 biñlik numayış olıp keçti. Militsiya ve askerler narazılıq bildirgenlerni rezina tayaqlarınen ve közyaş gazınen dağıttılar. Biñlernen adam köteklendi ve apiske alındı. Moskvada, Bütünittifaq fırqa konferentsiyasınıñ delegatlarına narazılıq bildirmek içün kelgen 900 insan uruldı, apiske alındı ve mecburen sürgün etildi.

Bozarğan aynıñ soñundan arman ayınıñ ortasına qadar çeşit bölgelerden biñlernen qırımtatarlar umummilliy grev keçirdiler. İşke kelmegeni içün 1500-den çoq adam işten boşatıldı.

1988 senesi oraq ayınıñ 23-nde, qırımtatarlar aqqında yalan ve iftiralarnı qayd etken TASS beyanatınıñ yayınlanmasınıñ yıllığına qadar Krasnodar ülkesiniñ Temrük rayonında (Senna qasabası) 500 insan bir künlik açlıqnı tuttı.

1989 senesi çiçek ayınıñ 29 – mayıs ayınıñ 2 künleri Taşkent vilâyetiniñ Yanğyül şeerinde Qırımtatar Milliy Areket Teşkilâtını (QMAT) tesis etken teşebbüs gruppalarınıñ V Bütünittifaq toplaşuvı olıp keçti. QMATnıñ yolbaşçısı uquq qorçalayıcı ve milliy lider Mustafa Cemilev oldı.

Akimiyetniñ qarşılığına baqmadan, qırımtatarlarnıñ Vatanına avdet etüv sıqlığı arta. Bütün halqnen beraber Qırımtatar milliy areketi de yavaş-yavaş Qırımğa köçip keldi.

1991 senesi bozarğan aynıñ 26-30 künleri Aqmescitte qırımtatarlarnıñ milliy Qurultayı – Milliy areketniñ teşebbüs gruppaları ve teşkilâtlarınıñ çoqusını birleştirgen II-nci Qırımtatar Milliy Qurultayı toplandı. Qurultay delegatları 33 insandan ibaret ve daimiy sürette çalışqan Meclisni sayladılar.

Bundan soñ halqnıñ küreşi yañı – Vatanında öz-özüni tasdıqlav ve belgilev – seviyesine çıqa.

Müellifleri: Dilâra Asanova, Elvedin Çubarov.