«Çoq qırımtatarlarda devlet olarnı ekinci dereceli insanlar sıfatında köre, degen fikir peyda ola», – Mustafa Cemilev

Ürmetli devlet ve memleketimizde akkreditatsiya etilgen halqara teşkilâtlarnıñ vekilleri, cenap aliyleri! Hanım ve beyefendiler!

Biz sizlerni vahşiyane sürgünlik, genotsid ve aman-aman yarım asırlıq icretten soñ tarihiy Vatanımız – Qırımğa qaytıp kelgen qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev meselesinde meydanğa kelgen vaziyetten sizlerni de haberdar etmek içün bu körüşüvge davet ettik.

Qırımtatarlar sovet rejimine qarşı özleriniñ milliy ve grajdanlıq aqları içün, öz yurtlarına qaytmaq uquqı içün küreş yıllarında defalarca cian cemaatçılığına muracaat ettiler. SSSRde öz aqları içün küreşken insanlarğa, şu cümleden qırımtatarlarına radiostantsiyalar, demokratik devletlerniñ siyasiy ve cemaat erbapları tarafından maneviy yardım kösterilip, sovet akimiyetiniñ basqısına oğrağan uquqqoruyıcılarğa qoltutuv komitetleri qurulğan edi. Bütün bu areketler aqsımlanğan halqlarğa adalet tiklenecegine ümüt bağışlap, sabıq SSSRde qavğasız küreş printsipleriniñ pekinmesine vesile oldı. Bugün biz kene de demokratik memleketler ve halqara teşkilâtlarnıñ yardımına muhtacmız.

Totalitar sovet rejimi endirilip, sovetler imperiyasınıñ hududında mustaqil devletler meydanğa ketirilgenine de 20 yıl oldı. Şu mustaqil devletlerniñ bazıları demokratiya ve iqtisadiy inkişaf yolunda suratnen, digerleri yavaşçaraq areket eterek, bazılarında sovet rejiminden çoq farq etmegen siyasetni alıp baralar.

Ukraina, tabiiy ki, çeşit-türlü ğayrı fikirler içün evelkisi kibi basqı yapılğan devletler sırasına kirmey. Aks alda men siziñ qarşıñızda turmaz ve qırımtatar halqınıñ problemleri hususında söylep olamaz edim. Amma, tamırları sovet keçmişine barıp toqunğan bir çoq çezilmegen problemler bizim memleketimizde de az degil. Bu problemlerni körmemezlik degil ki tek Ukrainanıñ inkişafına keder ete, cemiyette barışıqlıqnı da telüke altına bıraqa.

Böyle problemlerden biri, bizim fikrimizce, Qırımnıñ asıl halqı olğan qırımtatarlarnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklevdir.
SSSR dağılğan soñ esasen Ukrainanıñ teşebbüsi sayesinde Mustaqil devlet birliginiñ azaları olğan cumhuriyetler tarafından 1992 senesi oktâbr 9-da “Sürgün etilgen şahıslar, milliy azlıqlar ve halqlarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklevnen bağlı meseleler boyunca añlaşma” (Bişkek añlaşması) imzalanğan edi. Lâkin onı imzalağan bazı cumhuriyetler bu vesiqağa aslı da emiyet bermediler, Ukraina da oña qısmen riayet eterek, añlaşmanıñ bazı maddeleri devlet qanunlarına ve 1996 senesi iyün 28-de qabul etilgen Ukraina Anayasasınıñ talaplarına uymağanını manaçıq etip kösterdi. Albuki, belli olğanına köre içki qanunlar ve imzalanğan añlaşmalarnıñ biri-birine zıt kelüvi allarında halqara añlaşmalarğa üstünlik berile.

Biz Ukraina mustaqilliginiñ deyerlik ilk künlerinden itibaren qırımtatar halqı uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesi aqqındaki qanunnıñ qabul etilmesine tırışamız. Aynı zamanda biz SSSR devrinde bugünki Ukraina topraqlarından sürgün etilgen bir sıra milliy azlıqlarnıñ da aqları tiklenilmesi lâzimligini qayd etemiz. Amma teessüf ki, biz kördigimiz çare-tedbirler, bunıñ kibi de ÖBSE Aliy komissarınıñ defalarca muracaat etkenine baqmadan qanun öyle de qabul etilmedi. Bundan da ğayrı 2004 senesi zar-zornen qabul etilgen “Milliy mensüpligine köre sürgün etilgen şahıslarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklev aqqında”ki Ukraina qanunı Prezident tarafından yasaqlandı ve küçke kirmedi. Rusiye Federatsiyasında ise “Repressirlengen halqlarnıñ aqlanması aqqında” qanun ta 1991 senesi aprel 26-da qabul etilgen edi.

Şaşılacaq bir vaziyet meydanğa keldi. Bir taraftan Ukraina sabıq sovetler hududında sürgün etilgen halqlarnıñ avdetke aqqını tanığan ve olarnıñ yerleşmesine elinden kelgen yardımnı köstergen yekâne devlettir, diger taraftan ise – uquqları tar-mar etilgen qırımtatar halqı uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenmesini teminlegen uquqiy bazanı qurmaqtan añlı sürette baş çekmekte. Demek, Ukraina sürgün etilgenlerden aqsızlarca çekip alınğan mal-mülküni, evi-barqını ne qaytara ve ne de ödey. Amma sürgünlikten qaytqanlarnıñ içtimaiy problemlerine er sene bücetten sermiya ayırmaqnı işandıra. Ayırılğan sermiyalar ise o qadar azdır ki, bu insanlarnıñ itiyaclarınıñ pek az bir qısmını qaplap ola. Meselâ, bu sene Ukraina Devlet bücetinden 23 million grivnâ, yani 3 mln dollarğa yaqın para ayırılması planlaştırıldı. Bu sermiyalar atta bir mektep binasınıñ qurucılığına bile yetmey.

Em şunı da qayd etmeli, sene endi bitmek üzre, şu vade etilgen 23 million grivnâdan daa bir grivnâ bile alınmadı. Ukrainanıñ 2012 senesine büceti leyhasında sürgün etilgenlerniñ bütün problemlerine toplam olaraq ancaq 25 million grivnâ ayırılması qararlaştırıldı. Bu para suv ağları, yolları, mektebi, tibbiyat müessiseleri olmağan 300 qırımtatar qasabasınıñ itiyaclarını qandırmağa yetermi?

Şu seneniñ başında Ukraina Prezidenti tarafından Milletlerniñ işleri ve migratsiya boyunca devlet komiteti de lâğv etildi, albu ki sürgünlikten qaytqanlarnıñ meselelerini yalıñız şu nazirlik nezaret ete edi. Böyleliknen sürgün etilgenlerniñ Vatanğa qaytuv ve yerleşüvinde devletniñ iştiraki 2011 senesi umumen yoqqa çıqarıldı.

Qırımtatarlarnıñ olsun köy hocalığı maqsadlarında, olsun ev qurmaq içün topraq almaq uquqları da ciddiy tarzda bozula. Bu saada aqsızlıqqa ta topraq islâhatı başlanğanda endi yol berilgen, soñra ise Ukraina Topraq kodeksi qabul etilgende tasdiqlandı. Onıñ 25-nci maddesine binaen devlet ve kommunal, köy hocalığı topraqlarını hususiyleştirüvde tek şu müessiselerniñ hadimleri ya da olardan emekli olğanlar iştirak eteler. Demek, icretten qaytqanlarnıñ esas qısmı topraq hususiyleştirüv ceryanında iştirak etmek imkânından mahrum etildi. Mesken qurmaq içün topraq damartısını almağa istegen insanlar bir çoq qıyınlıqlarğa rastkeleler.

Qırımtatarlar qaytıp kelgeniniñ birinci yıllarında akimler olarnıñ ev qurmaq içün topraq istegen arizalarını çeşit manaçıqlarnen red eterek, aynı zamanda boş topraqlarnı başqa millet adamlarına yazlıq evleri ve bağçalar içün paylaştırıp başladılar. Tek bir 1990-1991 senesi içinde 150 biñ topraq damartıları berildi. Bundan maqsad – qırımtatarlarğa boş topraq olmağanını köstermek ve böyleliknen avdetni toqtatmaq edi. Bu şaraitlerde qırımtatarlar boş topraqlarnı öz başlarına işğal etmege mecbur oldılar, bu ise öz nevbetinde uquqqoruv organları ile toqnaşuvğa, qırımtatarlarına qarşı qoyulğan diger milletlernen añlaşılmamazlıqqa, neticede milletlerar munasebetlerniñ kerginleşmesine alıp keldi. Topraq davaları alâ bu künge qadar devam etmekte.

Al-azırda öz Vatanı Qırımda 280 biñge yaqın qırımtatar yaşamaqta. Bu ise muhtariyat ealisiniñ 13 fayızını teşkil ete. Çeşit malümatlar boyunca Qırımnıñ tışında tahminen 120-150 biñ adam qalmaqta. Olarnıñ öz yurtlarına kendi küçlerinen qaytmağa, soy-aqrabaları ve semetdeşlerinen qavuşmağa imkânları yoqtır. Bunıñ sebebi birinci nevbette şunda ki, bazı cumhuriyetler Bişkek añlaşmasınıñ bu insanlarğa göñülli qaytmağa şarait yaratuv aqqındaki nizamına boysunmaylar.

Kene paradoks. Bir taraftan, em devlet, em cemaatçılıq demografik balansnıñ bozuluvınen telâşlanaraq, çeşit türlü usullarnen, şu cümleden maddiy rağbetlegdirüvnen de, doğuv ösüvine siltem bermege tırışsalar, diger taraftan – qırımtatarlarnıñ öz yurtuna qaytuvını degil teminlemek, aksine onı toqtatmaq yollarını tüşüneler. Bundan da ğayrı, vazifedar şahıslar ve siyasetçiler vaqtı-vaqtınen qırımtatarlarnıñ avdetini toqtatmaq kerek, demekten de çekinmeyler. Bazıları ise qırımtatar halqına nisbeten sovet rejimi yapqan cinayetni açıqtan-açıq aqlaylar.

Albu ki, Ukraina mustaqilligi yıllarında qırımtatarlar ve olarnıñ vekâletli organı devletniñ tarafını tutqan birlikli küç olaraq çıqıp, Qırımnı siyasiy separatizm bataqlığına taşlamağa tırışqanlarğa qarşı turmaqtalar. Şunıñ içün de bir çoq qırımtatarlarda devlet olarnı ekinci dereceli insanlar sıfatında köre, degen fikir peyda ola.

Qırımtatarlarnı işke aluv, bilhassa devlet organlarına, işke aluv vaqtında aqsımlav alları eksilmek yerine, soñki yıllarda ep artmaqta.
Ukrainada areket etken saylav sisteması, bir sıra Avropa devletlerinden farqlı olaraq, vekâletli organlarda milliy azlıqlarnıñ temsil etilmesine kefillik bermey. Seçimlerniñ proportsional sisteması boyunca qırımtatarlar az sayılı olğanlarından ve dağınıq alda yerleşip, saylavda iştirak ete bilecek partiyanı qurup olamağanlarından dolayı mıtlaqa nasıldır umumukrain siyasiy partiyağa, bazıda onıñ ğayelerini begenmeseler de, qoşulmağa mecburlar.

Eger de qurup olğanları taqdirde de qanunda talap olunğan 3 fayızlıq seviyege epsi birağızdan şu partiya içün rey berseler bile, bu ise aslı da olacaq şey degil, köterilip olamazlar. Saylavlarnıñ majoritar sisteması bizler içün daa da ziyade kelişmey, çünki Qırımda qırımtatarlar dağınıq yaşaylar ve Ukraina parlamentine degil de, Qırım parlamentine bile namzetlerini saylamaq imkânını bergen sayıda degiller. Neticede, saylavlarnıñ qarışıq sisteması olğanı-olacağı 100 deputatı olğan Qırım Yuqarı Şurasına tahminen 4-5 deputat yani muhtariyette yaşağan qırımtatarnıñ fayız nisbetinden üç kere az vekilni saylaya bileler. İşte, keçken sene oktâbr ayında öz-özüni idare etüv yerli organlarına keçirilgen saylavlarda böyle oldı. Majoritar sistema boyunca qırımtatarlar, 1998 senesi olğanı kibi, iç bir deputatnı saylap olamaylar. Muhtariyatnıñ icra akimiyet organlarında da qırımtatarlar ğayet az sayıda temsil etilgendirler. Umumiy ealiniñ 13 fayızından ibaret olğan qırımtatarlar akimiyet qurumlarında çalışqanlarnıñ 4-5 fayızını teşkil eteler, bazı idarelerde, meselâ Devlet Telükesizlik hızmetinde, gümrük, mahkeme organlarında qırımtatarlar aslı da yoqtır. Bu vaziyetni tüzetüv boyunca iç bir çare körülmey. Aksine, soñki eki yıl içinde qırımtatarlarnıñ temsilciligi daa da ziyade eksildi. İdare saasında çalışqan bir çoq qırımtatarlar işten çıqarılıp, yerlerine Qırımnıñ tışından davet etilgen insanlar tayinlendi. Bu insanlar Ukrainanıñ angi vilâyetinden kelgenini añlağandırsıñız.

Bu şiddetli aqsımlavnı faqat az sayılı milletlerniñ menfaatlarını qorçalamağan saylav sisteması degil de, belki yarımadada şovinizm ve ksenofobiya kibi allarnıñ yüksek seviyesi de qozğamaqta. Yani, bazı vazifedar şahsılar qırımtatarlarğa daa sovet devrindekisi kibi munasebette bulunmaqtalar.

Bizni bugünde-bugün qırımtatarlarnıñ sovet rejimi tarafından darma- dağın etilgen milliy özgünligini saqlav, medeniy asabalığını qorçalav ve inkişaf ettirüv meselesi eñ ziyade raatsızlamaqta. Vatanğa qaytmaqta olğan qırımtatarlar bütün varlığımıznı deyerlik tsifirden başlap ğayrıdan tiklemek zorundamız. Yarım asırdan ziyade ğurbetlikte yaşap, balalarımıznı ana tilinde oqutmaq imkânından marum edik

Ukraina mustaqilliginiñ 20 yılı içinde yerli akimiyetniñ qarşılığına baqmadan qırımtatarlar ana tilinde nasıl da olsa tasil ala bilgen 15 milliy mektepni açmağa nail oldılar. Bularda mektep yaşlı qırımtatar balalarınıñ ancaq 10 fayızı oqup ola. Qalğanları rus tilinde oqutılğan mekteplerge qatnamağa mecburlar. Eger de şu balalarnıñ ana-babaları da ana tilinde tasil almağanlarını köz ögüne ketirsek, demek balalar ailede, evde ana tilinde qonuşalmaylar. Aqibette bütün bir nesil milliy özgünlikniñ ayırılmaz alâmeti olğan ana tilini coymaqta.

Mektep ve medeniyet müessiselerniñ qurucılığında biz halqara teşkilâtlarlar ve bazı devletlerniñ akimiyetleriniñ yardımına bazanmağa tırışamız. Amma añlaşılmağan bir sebeplerge köre Ukrainanıñ ait nazirlikleri ve idareleri böyle yardımnıñ kösterilmesine keder eteler. Bir baqqanda, halqara uquq tarafından cinayet olaraq tanılğan areketke, qırımtatar halqınıñ assimilâtsiyasına doğru yol alınğan kibi körüle.

Ukraina akimiyeti aliy organlarınen muntazam sürette bağlanmaq imkânınıñ olmağanı da bizlerni ğayet telâşlandıra. 1999 senesi Ukraina Prezidenti öz uzurında konsultativ bir organ olaraq Qırımtatar halqı vekilleriniñ keñeşini meydanğa ketirüv fermanını imzalağan edi. Bunıñnen devlet qırımtatarlarnıñ özleri saylağan vekâletli organnı tanığanını bildire edi, çünki meydanğa ketirilgen Keñeş qırımtatarlar saylağan Meclis azalarından ibaret olmaq kerek. Bu, devlet Prezidentine qırımtatarlarnıñ vekillerinen devamlı körüşmek, mevcut meselelerni muzakere etmek ve ait idarelerge olarnıñ edası boyunca avale bermek imkânını yarata edi. Prezident saylavlarından soñ 2010 senesi bu meselede vaziyet deñişti. Prezidentniñ fermanı mücibi Vekiller keñeşiniñ şekili deñişti ve oña “halq vekilleri” sıfatında iç bir kimse tarafından saylanmağan ve demek ki, halqnı temsil etmege aqqı olmağan insanlar kirsetildi. Erkânı yañılanğan bu keñeşte azlıqnı teşkil etken Meclis azaları onda bulunmaqtan vazgeçtiler. Böyleliknen halq vekilleriniñ devlet yuqarı organı ile çalışıp kelgen mezhanizm bozuldı. Aynı zamanda qırımtatarlar arasına şına qaqmaq, vekâletli organınıñ itibarını tüşürmek, akimler tarafından “halq vekilleri” dep tayinlengen şahıslarğa qoltutuv areketleri yapıla.

Keçken seneniñ dekabr ayında Devlet milletler ve diniy işler boyunca komitet lâğv etilmesi arfesinde yarımadada Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresine boysunmağan ve akimiyetniñ yardımı ile suñiy sürette tizilgen bir qaç musulman cemiyetinden ibaret parallel diniy idare tesis etildi. Yani biz endi sovetler devrinde körip-keçirdigimiz usullar qullanılmaqta.

Qırımtatar halqınıñ Qurultayı özüniñ soñki sessiyasında Qırım ve onıñ asıl halqı – qırımtatar halqınıñ problemleri boyunca, şu problemlerni çezüvde Ukrainağa halqara cemaatçılıqnıñ diqqatını celp etmek maqsadında halqara forum keçirmek kerek, degen hulâsağa keldi. Bu qarar alınğan soñ Meclis yolbaşçıları Kanada, AQŞ ve Avropanıñ bir sıra memleketlerniñ devlet ve siyasiy erbapları, halqara teşkilâtlarnıñ vekillerinen körüştiler. Şunı memnüniyetliknen qayd etmek ister edim ki, bizim forum keçirmek ğayemiz bütün bu körüşüvlerde maqullenip, yardım teklifleri de yañğıradı. Doğrusını aytsaq, mezkür forumda iştiraki ğayet müim ve zarur olğan Ukraina reberlerinden teşebbüsimizge daa kesen-kes cevap alıp olamadıq.

Ümüt etemiz ki, devletimizde akkreditatsiya etilgen elçiler ve halqara teşkilâtlarnıñ vekilleri de bizge bu forumnı keçirmemizde yardımcı olurlar.

Diqqatıñız içün teşekkür.

Oktâbr 5 künü
Kiev