Bağçasarayda Orta Caminiñ tantanalı açılışı oldı

16 Avgust 2013

Avgust 16 künü Bağçasarayda 95 yıldan berli qapalı turğan Orta cami tantanalı şekilde açıldı.

18 asır mimarlıq yadikârlığı Ümerovlar qoorantası – baba acı Enver Ümerov ve oğulları acılar Aslan ve Rustemniñ şahsiy paraları esabına, Qırım müftisi acı Emirali Ablayev yolbşçılığında restavratsiya yapılğan soñ kene faaliyetke keçti.

Caminiñ resmiy açılışında Milliy Meclis reisi Mustafa Cemilev, Bütündünya qırımtatarlar kongressiniñ prezidenti Refat Çubarov, Bağçasaray regional meclis reisi Ahtem Çiygoz, Ümerovlar ailesiniñ başı Enver ağa ve Kiyevdeki qırımtatar cemiyetiniñ reisi Aslan Ömer Qırımlı, Bağçasaray rayon devlet memuriyetiniñ başı İlmiy Ümerov. Bağçasaray valisi Konstantin Rubanenko, milliy areket iştirakçileri, qırımtatar cemaatçılığı, Bağçasaray sakinleri, Türkiye, Romaniya ve Ukrainadan kelgen musafirler iştirak ettiler.

Meclis başqanı Mustafa Cemilevniñ aytqanına köre yañıdan tiklengen Orta Caminiñ açılışın faqat Qırım içün degil de, Ukraina ve umumen bütün türk dünyası em de Avropa musulmanları içün müim bir vaqia olıp qalır.

“Rusiye Qırımnı işğal etip, soñra halqımıznıñ tamamile sürgün etilmesinden soñ milletimizniñ tarihı ve medeniyetiniñ yadikârlıqları ve atta mezarlıqları bile yer yüzünden silindiler, – dedi öz çıqışında M. Cemilev. – Bugün artıq Qırımğa qaytqan qırımtatarlar öz küçlerinen sebatlıqnen tarihiy-medeniy ve diniy variyetini ğayrıdan tiklemekte”. Meclis reisi acı Enver Ümerovğa Orta Caminiñ tiklenmesini desteklegen oğulları Aslan ve Rustemge yahşı terbiye bergeni içün teşekkür bildirdi. Bunıñ kibi de reis vaqtı kelip Qırım Orta Cami kibi acayip camilernen tolacağına ümüt etkenini ayttı.

Qırımnıñ qadimiy camilerinden birisiniñ çoqtan beklenilgen açılışı munasebetinen Meclis reisi cami restavratsiya yapılması oğrunda 2012-2013 seneler devamında çalışqan Ümerovlar ailesiniñ başı aci Enver Ümerovğa altınnen süslengen Quran bağışladı. Bu Qurannı Mustafa Cemilevge Ümre vaqtında Mekke baş camisiniñ imamı Al-Saalomi bergen edi. Quran Orta Camide saqlanacaq.

“Bu kibi vaqialar Qırımda yaşağanlarnıñ episini birleştirmeli, bunıñ içün ise akimiyet halqnen beraber olması kerek, – dedi Bütündünya qırımtatarlar kongressiniñ prezidenti Refat Çubarov. Onıñ aytqanına köre Bağçasarayda soñki on yıl içinde devletniñ yardımında tiklengen yadikârlıqnı köstermek küç.

Onlarnen yıllar yoq etilgen medeniy degerliklerini qırımtatarları kendileri öz küçlerinen tiklemekteler. “Devletni bizim abidelerimiz tarafına da çevrilmege mecbur etmek kerekmiz, nasıl ki olar “özleriniñki” dep sayğan yadikârlıqlarğa baqalar, bizimkilerine de diqqat etsinler, – dedi Çubarov. – Yadikârlıqlarnı özüñki ya da yabancığa bölmek olmaz. Qadim vaqıtlardan berli ne qadar yıqmağa tırışsalar da Bağçasaray daa da güzelleşmek, akimiyet ise yañıcasına çalışmaq kerek”.

Musulman degerlikniñ açılmasına Qırım musulmanlarınıñ müftisi acı Emirali Ablayev fatiha berdi ve Orta Cami açılmasınıñ teşebbüsçisi acı Enver Ümerovğa Teşekkürname ve Quran bağışladı. “Eminim ki, 500 adamnı sığdırabilgen cami daima tolu olur ve musulmanlarnı namazğa çağırğan ezan sesi beş kere yañğırar, – dedi Qırım müftisi.

Tantanalı açılış merasiminde bulunğanlar ögünde acı Enver Ümerov ve onıñ oğlu Aslan Ömer Qırımlı çıqışta bulunıp, Allanıñ rizası içün hayırlı işler yapmaq, halqına fayda ketirmek olarnıñ qorantası içün şeref olğanını ayttılar.

Merasimniñ tantanalı qısmından soñ adamlar sovet rejimi tarafından qapalğan Orta Camide 95 yıllıq mecburiy teneffüsten soñra müfti acı Emirali Ablayevniñ imamlığında cuma namazını qıldılar.

Malümat içün:

Orta Cami 1737-1743 senelerde Qırım tahtında nevbet ile oturğan eki ağa-qardaş hanlar tarafından quruldı. Üykeni Mengli 11 Selimoğlu Geray ağır devirlerde Qırımnı duşmanlardan qorçalağanı ve cenkten soñra Qırımnı abadanlaştırğanınen meşur oldı. Bundan ğayrı o edebiyat ve diniy bilgilerge meyilliginen bellidir. Mengli Geray sofu olıp, icat etken ve ağır zamanlarğa baqmadan camiler qurucılığına daima hayır bergen.

Mengliden soñ tahtqa çıqqan küçügi Selâmet 11 Selimoğlu Geray tarihke “Ğayrıdan qurucı han” olaraq kirdi. O, yalıñız eski abideler, şu cümleden Hansaraynı, tiklevnen degil de, belki cemaat içün müim inşaatlarnı da qurğan. Selâmet Geray ağası başlağan Orta Cami qurucılığını soñuna yetkize. İşte, ağa-qardaş hanlar edipler, hayırsever şahıslar ve sofular sıfatında belli oldılar.

Ağa-qardaşlarnıñ ükümranlıq devirleri feldmarşal Minih Bağçasarayğa bastırıp kirgeni ve yaqqanından soñ ağır vaqıtqa doğru keldi. Qırımlı tarihçı Öleksa Gayvoronskiy aytqanına köre “Minih açqan yaralarnı Selâmet Geray ve diger hanlar tüzelttiler ve şeer mimarlığına yañı şekil berdiler.

HH asır tedqiqatçısı Böris Zasıpkin 1924 senesi “Qırımtatarlar mimarlığınıñ abideleri” öçerkinde o devir mimarlığındaki mot alâmetler osmanlı imperiya tesiri altında peyda olıp, o ise öz nevbetinde “fransız üslübiniñ” esirligine tüşkendir, dep qayd etken. Cümleden, türk araştırmacısı Cellal Essad Türkiyege kelgen fransız mühendisleri 1730-1754 senelerde özlerinen beraber mimarlar, nağışçılar ve ressamlarnı ketirgenlerini yaza. Bu ustalar Lüdovik HU üslübi ve barokko üslübini tadbiq ettiler. “Vaqıt keçtikçe osmanlı ressamlar nağışnıñ avropa şekiline yaqınlaşabereler ve artıq bu üslüp mot olıp, “a 1a franse” adını taşıdı. Lüdovik 15-nci ve italyan rokokosı ket-kete osmanlı sanatınıñ printsiplerini sıqıştırıp çıqardılar”.

Bağçasaraydaki maalle camileri aqqında zemaneviy sanatşınas İbraim Abdullayev böyle yaza: “Maalle camileri aqiqiy erkek klubları olğanlar. Ğarptan farqlı şaraitlerde büyük camilerniñ emiyeti pek büyük. Camiler şeer cemaatını birleştirgen, mında islâmnıñ qanunları, ahlâq, nizam pekingen. Er kelgen insan başta büyük camige kelip, böyleliknen yerli akimiyetke tabi olğanını, sayğı köstergenini numayış etken”.

Qırım musulmanları diniy idaresinde tizilgen Azizler cedvelinde Orta Cami yanında yerleşken Seit-Memet Eren azizi de yer alğan. Sovetler devrinde Orta Cami binası medeniyet evi, sinema salonı sıfatında qullanılğan, soñra çoq vaqıtlar boş turğan. Bugün bu unikal yadikârlıqnıñ etrafını çeşit hocalıq qurulmalarından temizlemek zarur.