Azlıqlarnıñ uquqları boyunca halqara gruppa (MRG) Ukrainada qırımtatarlarnıñ vaziyetine ayrıca diqqat etti

Avropa ve Merkeziy Asiyada tamır halqlar ve azlıqlarnı qorçalav monitoringi ile oğraşqan Azlıqlarnıñ uquqları boyunca halqara gruppa (MRG) Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ Komitetine Ukrainada ırqiy aqsımlavnıñ er angi şekillerini yoq etüv boyunca alternativ maruza azırladı..

1996 senesinden itibaren bu teşkilâtnıñ Avropa ofisi Budapeştte çalışa. Maruzanıñ serlevası: “Irqiy aqsımlavnıñ bütün şekillerini yoq etüv aqqında halqara konventsiya boyunca Ukrainanıñ 19-21 devriy esabatları boyunca kölgeli esabat”. Maruzada Ukrainada qırımtatar halqınıñ vaziyeti aqqında da malümat mevcut.

Qırımtatarlarnıñ siyasiy-uquqiy vaziyetine dair bir çoq meseleler sırasında maruzada finasirlev yetişmegeni sebebinden qapatılmaq havfında bulunğan “Qrım” gazetasınıñ mürekkep alına da diqqat ayırılğan.
Qırımtatar halqı Meclisiniñ matbuat hızmeti

“III. Azlıqlarnıñ uquqları

2010 senesi devamında ukrain akimiyeti milliy azlıqlarğa nisbeten qanunlarnı mükemmelleştirüv saasında iç bir çare-tedbir körülmedi. Prezident icra akimiyetiniñ strukturasını uyğunlaştıruvnen oğraşmağa tırışıp, aynı zamanda milliy azlıqlarnı qorçalav siyasetini idare etken, sürgün olunğan qırımtatarlar ve diger millet em de halqlarnıñ qaytuvı, yerleşüvi içün sermiyalarnı taqsimlegen Milletler ve din boyunca devlet komitetini lâğv ete. Amma bu programmalarğa yeterli derecede sermiya ayırılmay edi. Milliy azlıqlarnıñ aqlarını teminlegen milletlerara munasebetler saasındaki qanunlar deklarativ bir tüs taşımaqta. Migrantlar integratsiyası meselelerini çezüv aqqında da aynı şularnı aytmaq mümkün. .Bundan da ğayrı, Ukrainada romlarnı (çingene halqı) integratsiya yapuvnıñ sistematik ve uzun müddetli programması alâ daa işlenilmedi. Bunıñ kibi de Ukrainada mektep ve universitetlerniñ oquv programmasına çıdamlılıq ve milletler arasında dialogğa ögretüv dersleri de kirsetilmeli.

III. 1. 2-nci madde. Siyasetke bir nazar – Irqçılıqnı qanun seviyesinde ve amelde yoq etüv
Qanunlarnıñ çalışması yalıñız ırqçılıqnı tek qanunda yoq etüvnen temin etilmey. Qanunnıñ bütün nizamları tam beyan etilmeli. Ukrainada akimiyet tarafından qabul etilgen strategiya ve milliy siyaset yoqtır, albuki Parlamentke bir qaç ait leyha yollanılğan. Şu sebepten, mahsus terminlerniñ yoqluğı, “milliy azlıq” añlamı boyunca fikirler farqlığı, “milliy gruppa”nı “milliy azlıq”tan ayırğan, “tamır halq”qa ve atta “immigrantlarğa” ait çizgilerniñ belgilenmegeni, ırqiy aqsımlavnı yoq etüv mehanizmini işlep çıqarmağa ve milliy azlıqlarnı qorçalamağa imkân bermey, albuki Anayasada (10, 11, 92, 119, 138-nci maddeler) bu terminler qullanıla. Şunıñ içün iş planına amelde olğan nizamlar ve qoşumcalarınıñ talili kirsetilip, olarnı asqımlavğa qarşı küreşte siltem olaraq baqmalı.

1992 senesi Bişkekte SNG devletleri tarafından imzalanğan “Sürgün etilgen şahıslar, milliy azlıqlar ve halqlarnıñ aq-uquqlarını ğayrıdan tiklev meseleleri boyunca añlaşma”nıñ nizamları sürgün etilgen qırımtatarlarnı da közde tuta. 2003 senesi SNG devletleri yetekçileriniñ Sankt Peterburgda körüşüvinde mezkür añlaşmanıñ müddeti daa 10 yılğa uzatıldı. Ukraina Parlamenti onı (№1501-VI -18.02.04). aktınen tasdiqladı. Añlaşma imzalanğan soñ SNG devletlerinden iç birisi qırımtatarlarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklev ceryanında iştirak etmedi. Bugünde-bugün Ukraina qırımtatarlarnı qaytaruv problemlerini imkânı olğanı qadar çezgen yekâne devlettir, amma bu yeterli degil.

Aynı zamanda Ukraina Avropa Şurası ve ÖBSE qırımtatarlarğa ve diger milliy azlıqlar boyunca qabul etken qararlarnıñ eda etilmesini teminlemey. Qırımtatar meselesi PASE Migratsiya, qaçaqlar ve demografiya boyunca komitetniñ cöreme toplaşuvında (3.04.2000 g., Strasburg, Frantsiya) muzakere etildi. “Qırımtatarlarnıñ qaytarıluvı ve qatıluvı” Mahsus Tevsiyesiniñ №1455 (2000) Ukraina boyunca deyerlik iç bir nizamı amelge keçirilmedi. Bundan da ğayrı Ukraina parlamenti 2004 senesi iyün ayında “Milliy mensüpligi boyunca sürgün etilgen şahıslarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklev aqqında” Fermanı zar-zornen qabul etkeninen aman Ukraina Prezidenti oña yasaq qoydı ve bu Ferman şay da küçke kirmedi.

Prezidentniñ № 39/2006 20.10.06 Fermanı Ukrainada milliy-siyasiy ceryanlarnı tertipke ketirüvniñ siyasiy ve uquqiy esaslarını yahşılaştıruvğa, milletlera munasebet ve azlıqlarnıñ uquqlarını qorçalav saasında milliy qanuncılıqnı halqara seviyege uyğunlaştırmağa doğrultılğandır.

Er alda aşağıda qayd etilgen bir sıra meseleler alâ daa çezilmedi:

1. Qırımtatarlarnıñ tamır halq olaraq milliy özgünlik, milliy asabalıqnı saqlav ve inkişaf etmek uquqı. Bu, qırımtatar tilini ömürniñ bütün saalarında qullanuvnı, milliy medeniyet ve dinni inkişaf ettirüv uquqını közde tuta.

2.Serbest milliy özgünlik uquqı. Din qırımtatarlarnıñ ömürinde müim yer tuta, çünki o olarnıñ medeniy inkişafınıñ ayırılmaz qısmıdır. Qarardan ziyade siyasiyleşken dinlerara munasebetler içtimaiy-siyasiy vaziyetniñ fenalaşmasına alıp kele bilir. Bundan da ğayrı, islâm faktorınıñ tesiri, islâm ekstremizmi ve islâmcılıq Qırımdaki vaziyetni belgiley.

Qırımtatarlarına öz Vatanına qaytmaq imkânını bergen ve milletlerara em de dinlerara davanıñ ögüni ala bilgen Milliy mensüpligi boyunca sürgün etilgen şahıslarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklev aqqında qanunnıñ qabul etilmesi zarur..

Milletlerara dava misali olaraq aşağıdaki vaqianı hatırlatmaq mümkün:
Qırımnıñ Mirnoye (Jigulina Roşça) qasabasında 2010 senesi dekabr 24-25 gecesi caminiñ yaqında qapatılğan damı yanıp yıqıldı. Neticede caminiñ divarı zararlandı.

Tahminiy esap-kitaplarğa köre yanğından kelgen zarar 100 biñ grivnânı teşkil ete. (12 558 amerikan dolları). Yerli sakinlerniñ şaatlığı ve bunıñ kibi de yanğınnıñ bazı bir hususiyetleri bu mahsus teşkilâtlandırılğan yanğın olğanı aqqında hulâsa çıqarmaq imkânını berdi. Amma bunı kim yapqanı daa belgilenmedi. Cümleden, keçken raatlıq künlerinde olğan vaqialar Qırım musulman cemiyetiniñ şu munasebetnen narazılığını qozğadı. Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresi bu vaqiağa Qırımda dinlerara munasebetlerni bozmaq maqsadınen yapılğan iş diye qıymet kesti. Buña köre, musulmanlar idaresi uquqqoruv organlarından yanğın içün mesül şahıslarnı tapmaq boyunca acele çareler körmekni ve cevapkârlıqqa çekmekni talap ete.

Qırım musulmanları adından çıqqan Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresi bundan evel olğan vandallıq alları boyunca taqiqat esabatınıñ olmağanına raatsızlana. Belli ki, 2008 senesi fearal ve aprel aylarında Seit-Settar camisinde yanğın, Seytler rayonındaki Uvarovka köy ve aqmescit rayonındaki Çistenkaya mezarlığında qabirlerni aqaretlev alları aqqında laf kete. Böyle provokatsiyalar insan ömürine suiqast ete ve telüke alıp kele.

Tanımaq

 2007 senesi dekabr ayına Qırımda 264 biñ qırımtatarı yaşap, yarımada ealisiniñ 13 fayızını teşkil etti.
 Ukraina Ükümeti qırımtatarlarnı “milliy azlıq” olaraq belgiley. Lâkin, 1944 senesine qadar yaşadığı Qırım yarımadasınıñ sakinleri olğan qırımtatarlar Qırımnıñ tamır halqı statusı içün ve Qırım toprağına asabalığınıñ tanılmasını talap eteler. Sovetler Birliginde qırımtatarlarğa nisbeten “tamır halq” termini qullanılğan.
 Qırımtatarlar alâ daa milliy azlıq sayıla, olar saylağan milliy organı olğan Qurultay ukrain akimiyeti tarafından tanılmay.
 Ukraina Anayasasınıñ 11-nci maddesinde böyle denile: “Devlet Ukrainadaki cemi tamır halqlar ve milliy azlıqlarnıñ milliy, medeniy, til ve diniy inkişafına yardım ete”. Amma maddede siyasiy inkişaf qayd olunmağan ve tamır halq em de azlıqlarnıñ siyasiy temsilciligi teminlenmegen.
 Qırımtatarlar bütün Ukraina devleti erkânında milliy-territorial muhtariyet şekilinde devletçilikke uquqlarınıñ amelge keçirilmesini talap eteler.
 Qırımtatar halqı öz statusınıñ Qırımnıñ tamır halqı olaraq statusınıñ tanılmasını talap ete.

III.2. 5-nci madde. Qanun ögünde musaviylik

Qırımtatar halqı Meclisiniñ beyanatlarına köre Ukrainada yarım asırlıq sürgünlikten soñ vatanına qaytayatqan ne bütün bir halqnıñ ve ne de ayrı qırımtatarlarnıñ uquqlarını ğayrıdan tiklevge doğrultılğan iç bir qanun yoqtır. Qırımtatarlarnen bağlı çoqtan-çoq davalarnı çezecek qanunlarnıñ yoqluğı cemiyet içinde menfiy milliy duyğularnı şekillenldire.

(c) Saylavlarda ve cemaat ömürinde iştirak etmek uquqı
Qanunda qırımtatar halqınıñ siyasiy ve uquqiy statusı, bunıñ kibi de BMTnıñ(Ukraina alâ daa imzalamağan) Tamır halqlar aqqında Deklaratsiyası (2007) teminlegen aq-uquqlar kesinliknen belgilenmeli.
Qırımtatarlar Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ ükümet sistemasında, şu cümleden Yuqarı şurada, Ukraina Parlamentindeki yekâne qırımtatarından ğayrı, alâ daa temsil etilmediler. Yuqarıda qayd etilgenlerni diqqatqa alaraq, Ukraina ükümeti Qırım parlamentinen birlikte qırımtatarlarnıñ ait temsilciligini mahsus mehanizmlerni işlegeni alda teminlemek kerek. Bu aqta Avropa Şurasınıñ Milliy azlıqlarnı qorçalav boyunca Ukraina tarafından 1998 senesi tasdiqlanğan Konventsiyasınıñ 11 qısmı, 4-nci maddesinde qayd etilgen. , Qırımtatarlarnı Qırım ükümeti ve parlamentine siyasiy celp etüv boyunca mahsus çarelerni körmek zarur. Çünki qırımtatar cemiyeti Qırım ealisiniñ bayağı bir qısmını teşkil eteler.

(e) İqtisadiy, içtimaiy ve medeniy uquqlar

İqtisadiy, içtimaiy ve medeniy saalarda yer alğan ve adaletli çezilmesini beklegen diger meseleler sırasında şularnı qayd etmek kerek:
– Sürgünlikten qaytqanlarğa mesken qurucılığı ve iqtisadiy faaliyet, şu cümleden köy hocalığı istisalı içün topraq ayıruv,
– içtimaiy ceetten yardımğa eñ ziyade muhtac insanlarnı meskennen teminlev,
– aqsız musadere etilgen mülk ve topraq yerine adaletli ödeme sistemasını meydanğa ketirüv,
– qırımtatar tilinde mektep ve mektepkece tasilniñ devlet sistemasını ğayrıdan tiklev,
– devlet ve dindarlar arasındaki munasebetlerden kelip çıqaraq, bütün dinler içün teñ şartlarnı yaratuv,
– sürgünlikten soñ deñiştirilgen tarihiy toponimikanı ğayrıdan tiklev.

III.3. Şahsiy mülk ve mesken aluv uquqı

Ukraina Anayasasınıñ 47-nci maddesine binaen “Er bir insannıñ mesken almaq aqqı” ve “İçtimaiy yardımğa muhtac insanlarnı devlet ve maalliy idare organları meskennen teminlemeli”. Amma qırımtatarlarnıñ olğanı-olacağı 20 fayızı depressiv inkişaf regionlarında topraq bildi. Sürgünlikte ğayıp etken mülkü yerine ödeme sisteması er keske mesken almaq içün musaviy uquq bermesi lâzim. Bundan da ğayrı, Ukraina Anayasasınıñ 33-nci maddesinde böyle denile: “Ukraina hududında qanuniy olaraq bulunğan er kimse serbest areket etmek, yaşamağa yerni serbest seçmek, Ukrainanı serbest terk etmek uquqına maliktir. Qanunda belgilengen yasaqlar bundan istisna. Ukraina qanunları boyunca köy hocalığı maqsadlarında qullanılğan topraqlar kolhozlarnıñ sabıq işçileri arasında taqsimlene. Aqiqatta ise mezkür nizam bu vaqıtta sürgünlikte bulunmaq zorunda olğan qırımtatarlarnı şu uquqtan marum ete. Bundan da ğayrı, daa yaqın vaqıtta qırımtatarlarnıñ topraq talap etüv maqsadındaki aktsiyaları Qırım militsiyası tarafından qaba sürette taqip etildi. Şunıñ içün de taraflarğa Qırımda topraq meselesini topraq uçastkaları ayıruv ya da çekip alınğan topraq içün ödeme tölev yolunen al etip, narazılıq bildirgenlerni sıqıştırmamaqnı toqtamalı.

Til meselesi

2(b) maddege muvafıq er bir iştirakçi devlet ırqiy aqsımlavnıñ ırqiy, cınsiy, diniy ve til mensüpligine köre ayıruv kibi añlağanı alda buña qarşı küreşmege söz bere. Ukrainada til ve milliy azlıqlarnıñ vekilleri içtimaiy ömürniñ esas saalarında til mensüpligi boyunca aqsımlanmaqtalar. Tillerden qullanuv meselesiniñ tertipke ketirilmegi maarif sistemine de toquna. Azlıqlarnıñ tillerinde (rus, roman, macar, yeudiy ve ilâhre) qonuşqan balalar amelde devlet tilinde (ukrain) qonuşqan balalarda olğan aq-uquqlardan marumlar.Olarnıñ ana tilinde oqutqan mekteplerniñ sayısı eksilmekte:. Soñki 16 yıl içinde Ukrainada milliy azlıqlarnıñ tillerinde tasil berilgen 16 biñden ziyade mektep qapatıldı, 1992 senesi bu orta mekteplerniñ umumiy sayısınıñ 60 fayızından ziyadesini teşkil etken edi. Bu tillerde oquğan studentlerniñ sayısı tahminen 7 kerege eksildi, yani 3 milliondan 480 biñge tüşti (139)

Al-azırda Ukrainada talebeler qırımtatar, moldavan, roman, macar, leh ve rus tillerinde tasil alıp, yarım million talebesi olğan mektepler ağını teşkil eteler. 2010 senesi fevral 25 künü Avropa Parlamenti Ukrainadaki vaziyet boyunca qarar aldı. Mezkür qararnıñ 5-nci bölüginde Avropa Parlamenti Ukrainağa milliy azlıqlarğa ana tilinde oqumaq uquqını teminlemesi kerekligini köstere.

Böyleliknen, Ukraina qanunı ve halqara añlaşmalar orta mektepni bitirüv imtianları ve aliy oquv müessiselerine kiriş imtianlarını azlıqlar tilinde berüv uquqını teminley, bundan da ğayrı aqsımlav ve ya da üstünlik uquqını lâğv ete.

III.4. 7-nci madde. Oqutuv ve tasil saasında acele ve semereli çarelerni körmek.

Romlarnıñ (çingeneler) uquqları boyunca Avropa merkezi (ERRC) ve onıñ Ukrainadaki ortaqları tasil saasında romlarnı aqsımlav şekillerini belgilediler. Olarnı böyle tarif etmek mümkün: (a)ayrı mekteplerde çingeneler içün ayrı sınıflar; (b) çingeneler toplu yaşağan rayonda coğrafik ceetten ayırılğan mektepler; (v) çingeneler çoqluqnı teşkil etken ya da olar yekâne talebe olğan mektepler; (g) aqıldan zayıf balalar içün sınıflarda çingene talebeler ekseriyetni teşkil etken sınıflar; (d) başqa millet talebelerniñ anna-babaları pek yaramay şaraitte yaşağan çingene balalarnıñ sağlıq problemleri sebebinden öz balalarını başqa mektepke keçirmek arizasınen muracaat etken mektepler.

Çoqusı çingene balaları mektepni cail olıp bitire ya da başlanğıç sınıflarda taşlay. Bundan da ğayrı, ekseri çingene mektepleri pek fena alda olaraq, aşhane, sport zalı, acethaneleri, suvnen teminlenmegen. Oquv ceryanında zarur olğan bilgisayar ve laboratoriya aletlerinden marumdır. Bu mekteplerde eñ zarur donatmalar yetişmey ve atta umumen yoq.
Misal: qırımtatar tilinde gazetalar

1989 senesi iyu.l 7-de Qırımda Qırımda qırımtatar tilinde gazetanıñ birinci sanı çıqtı. 1001 senesinden bu gazetanı merkezden finansirlev toqtatılıp, ondan berli cumhuriyet bücetinden sermiya alğan gazeta daima maliyeviy qıyınlıqlarnen rastkelişti. 2004 senesi gazeta federal bücetten maliyeviy teminlenilip, aftada eki kere çıqıp başlağanına baqmadan vaziyet yahşı tarafqa deñişmedi. Belli ki, qırımtatar halqında 1906 senesinden oktâbr inqilâbına qadar aftalıq eki gazeta çıqa edi. Bugünde-bugün sovetler birligi hududındaki bütün milliy muhtariyetlerniñ kündelik gazetaları mevcut. Qırımtatar tilinde ise tek eki gazet neşir etilip, olardan biri aftada eki kerek, ekincisi aftada bir kere çıqa. “Qırım” gazetası 4 biñ qırımtatar ailesinde til müitiniñ pekinmesini teminley. Gazeta milliy teatr, müzey ve kitaphane kibi müessiselerniñ faaliyetine teñ olğan bir çoq içtimaiy vazifelerni eda ete. Bundan da ğayrı gazetanıñ çıqması büyük emiyetke maliktir, çünki qırımtatar tili YÜNESKOnıñ ğayıp oluv telükesinde bulunğan tiller cedveline kirsetildi. 2011 senesi fevral ayından başlap finansirlev toqtatılğanı sebebinden ğayet ağır vaziyette bulunğan gazeta qapatıla bilir. .

(139) http://r-u.org.ua/en/official/190-news.html
(140) http://www.errc.org”