Ukraina ükümeti qırımtatar tiliniñ imlâsını tasdıqladı

Ukraina Nazirler Kabineti 2025 senesi çiçek ayınıñ 3-nde qırımtatar tiliniñ imlâsını qullanuv aqqında Ukraina Qavmiy siyaset ve vicdan serbestligi meseleleri devlet hızmetiniñ teklifine razı oldı.

Bundan evel, 2024 senesi boş aynıñ 4-nde, qırımtatar tiliniñ imlâ leyhası Qırımtatar tili meseleleri milliy eyyetiniñ toplaşuvında baqıldı ve tasdıqlandı. Toplaşuvğa Qırımtatar Milliy Meclisiniñ reisi Refat Çubarov ve Ukraina prezidentiniñ Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki daimiy temsilcisi Tamila Taşeva yolbaşçılıq ettiler.

İmlâ, Ukraina Nazirler Kabinetiniñ 2021 senesi ilk küz ayınıñ 22-nde “Qırımtatar tili elifbesiniñ latin urufatı esasında tasdıqlanuvı aqqında” qararınen tasdıqlanğan qırımtatar tili elifbesine esaslanıp tizildi.

İmlâ üzerinde işler Qırımtatar tili meseleleri milliy eyyeti (başları – İ. Vereşçuk, T. Taşeva R. Çubarov), onıñ teşkil etilmesi ise Qırımtatar Milliy Meclisi, Ukraina Tasil ve ilim nazirligi, O.O. adına Tilşınaslıq İnstitutnen işbirlikte Qavmiy siyaset ve vicdan serbestligi meseleleri boyunca Ukraina Devlet hızmeti, Ukraina Milliy ilimler akademiyası, Taras Şevçenko adına Kıyiv milliy universitetine berildi.

Amma, mahsus teşekkür bildirmege lâyıq olğan esas areket küçü ukrain, çetel alimleri ve qırımtatar tili mütehassısları oldı, olar imlâ üzerinde çalışmaq içün birleştiler. Bular aqqında daa soñra aytılacaqtır.

Böyleliknen, 2022 senesi kiçik aynıñ 23-nde Ukraina Nazirler Kabineti tarafından tasdıqlanğan 2022-2032 seneleri Qırımtatar tiliniñ inkişafı strategiyasında ve 2023 senesi oraq ayınıñ 28-nde Ukraina Nazirler Kabinetiniñ “Qırımtatar tiliniñ imlâ usulını işlep çıqaruv meselesi” buyruğında qırımtatar halqınıñ, Ukraina tamır halqı olaraq, öz til haslığını saqlap qalmaq ve inkişaf ettirmek aqqınıñ yerine ketirilmesini temin etmek maqsadınen belgilengen müim vazifelerden biri yerine ketirildi.

---

MESELE TARİHI

Qırımtatar tili milliy til olaraq şekillengeninden başlap – 13-ünci asırnıñ başından – qırımtatar tiliniñ fonetik hususiyetlerini yeterli derecede aks ettirmegen uyğunlaştırılğan arap yazısını qullanğan edi.

1928 senesi qırımtatar tiliniñ yazısı qırımtatar alimleri tarafından yapılğan azırlıq işiniñ neticesinde latin urufatına çevirildi.

Lâkin 1938 senesi, “büyük terror” vaqtında, Şuralar akimiyetiniñ qırımtatarlarnı ruslaştırmaq niyetinen bağlı Moskvanıñ qararınen qırımtatar tiliniñ yazısı kiril urufatına çevirildi. RŞFSCniñ Halq Komsomolınıñ 1938 senesi bozarğan aynıñ 22-ndeki 989-ncı qararınen qırımtatar tili ŞSCBniñ diger türkiy tilleri kibi rus kiril elifbesine keçirildi. Qırımtatar elifbesiniñ variantı türkiy kiril elifbeleri arasında eñ muvafaqiyetsiz oldı.

ŞSCB dağılğan soñ, Azerbaycan, Özbekistan, Türkmenistan, Qazahistan kibi mustaqil devletler er bir memleketniñ vaziyetine köre latin urufatına keçüv qararını aldılar.

---

Qırımtatar tiliniñ yañı latin elifbesi 1992 senesi bozarğan aynıñ 17-21 künleri Aqmescitte keçirilgen “Qırımtatar tili – latin urufatına keçüv meselesi” Halqara konferentsiyasınıñ saylağanı elifbe eyyeti tarafından işlep çıqarıldı.

“Qurultay” qırımtatar mebus fraktsiyasınıñ mebuslarınıñ teklifinen Qırım Muhtar Cumhuriyetiniñ Yuqarı Şurası 1997 senesi çiçek ayınıñ 9-nda 1139-1nci “Qırımtatar tiliniñ latin urufatına keçüvi aqqında” qarar qabul etti. Latin urufatına keçüv 2002 senesine qadar kerçekleştirilmek kerek edi.

Lâkin bu qararnıñ yerine ketirilmesini tek Qırım akimiyeti degil de, Ukraina icra akimiyeti de blok etti.

2014 senesine qadar sol siyasiy firqalar tarafından Ukraina akimiyetine yollanılğan pek çoq memur qırımtatar halqınıñ aq-uquqlarınıñ ğayrıdan tiklenilmesine açıqtan qarşı çıqa edi. Qırımtatar halqınıñ imlâsını latin elifbesine çevirüv meselesinde böyle memurlar Moskvanıñ nazar noqtasını qorçaladılar, çünki o, Rusiyeniñ bütün halqlarını tek kiril elifbesini qullanmağa mecbur etken edi.

Amma qırımtatar alimleri öz halqınıñ büyük desteginen ve Qırımtatar halqı Qurultayı ve Bütündünya qırımtatar kongressiniñ qararlarını yerine ketirerek, qırımtatar tiliniñ latin urufatı esasında yañı imlâ üzerinde çalışqan ediler. 2010 senesi Qırım müendislik-pedagogika universitetinde qırımtatar tiliniñ yañı latin urufatınen bağlı imlâ ve punktuatsiya qaideleriniñ leyhası azırlandı ve neşir etildi.

Lâkin latin elifbesine esaslanğan qırımtatar elifbesiniñ qırımtatar halqınıñ Qurultayı delegatları tarafından tasdıqlanğan şeklinde resmen tasdıqlanmasına daa on bir yıl kerek oldı: 2021 senesi ilk küz ayınıñ 22-nde Ukraina Nazirler Kabineti “Qırımtatar tili elifbesiniñ tasdıqlanuvı aqqında” qararını qabul etti.

---

İŞ GRUPPASI AQQINDA

Latin elifbesine esaslanğan qırımtatar tiliniñ imlâ leyhasınıñ işlep çıqarılmasında İş gruppasına resmen kirgenlerden daa çoq adam celp etildi. Teessüf ki, bazı sebeplerden olarnıñ adlarını şimdilik aytıp olamaymız.

Şunıñ içün İş gruppasınıñ işğal etilgen Qırım tışında yaşağan azalarınıñ soyadlarınen paylaşamız:

LOSSOVSKIY İğor, Qavmiy siyaset ve vicdan serbestligi devlet hızmeti, İş gruppasınıñ reisdeşi,

KOVREY Viktor, Qavmiy siyaset ve vicdan serbestligi devlet hızmeti, İş gruppasınıñ kâtibi, 

AMETOV Mustafa, “Qırımtatar tiliniñ inkişafı institutı” cemaat birleşmesi,

ARNAUTOVA Ayşe, V.İ. Vernadskıy adına Tavriya milliy universiteti, filologiya ilimleri namzeti,

DOÇU Alina, Milliy İlimler akademiyasınıñ O.O. Potebni adına Tilşınaslıq institutı, filologiya ilimleri namzeti,

DRIĞA İrına, Taras Şevçenko adına Kıyiv milliy universiteti, filologiya ilimleri namzeti,

QIRIMLI Hakan, Bilkent universiteti (Ankara ş., Türkiye Cumhuriyeti), tarih ilimleri namzeti,

SAVA Işılay Işıktaş, Haci Bayram Veli adına universitet (Ankara ş., Türkiye Cumhuriyeti), filologiya ilimleri namzeti,

SATİ Şemsiye, Qırımtatarlarnıñ medeniy birleşmesi (Bursa ş., Türkiye Cumhuriyeti),

TARANİK-TKAÇUK Katerına, Ukraina Tasil ve ilim nazirligi,

YÜKSEL Gayana, Qırımtatar Milliy Meclisi, filologiya ilimleri namzeti,

YÜKSEL Zuhal, Haci Bayram Veli adına universitet (Ankara ş., Türkiye Cumhuriyeti), filologiya ilimleri namzeti.

---

Qırımtatar Milliy Meclisi adından qırımtatar tiliniñ inkişafı meseleleriniñ çezilüvinde, hususan qırımtatar tiliniñ imlâsınıñ azırlanmasında işbirligi içün: Qırımtatar tili meseleleri milliy eyyeti, Ukrainanıñ Qavmiy siyaset ve vicdan serbestligi devlet hızmeti, Taras Şevçenko adına Kıyiv milliy universiteti, V.İ. Vernadskıy Tavriya milliy universitet,  Ukraina ilimler akademiyasınıñ O.O. adına Tilşınaslq institutı, A.Krımskıy adına Şarqşınaslıq institutı, “Qırımtatar tiliniñ inkişafı institutı” cemaat birleşmesiniñ iştirakçilerine teşekkür bildirem.

Hususan, “Vidrodjennâ” Halqara fonduna resurs yardımı içün teşekkürler bildirem, çünki onsuz qırımtatar tiliniñ imlâ azırlanmasınen bağlı işniñ teşkil etilmesi qıyın olur edi.

Elvina Seytbullayev, Sevil Karaeva, Mustafa Ametov, ATR ve Qırım Media jurnalistlerine de samimiy teşekkürlerimni bildirem – siz epiñiz bu uzun icadiy marafonda pek israrlı ve mesüliyetli oldıñız.

Refat Çubarov

Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Reisi

2025 senesi çiçek ayınıñ 7-si

Kıyiv ş.