Mustafa Cemilev: «Bizde Ukrainadan ğayrı, başqa iç bir şey yoq»

Ukraina baş hristian devleti sayılsa da, onıñ toprağında çoq asırlardan berli çeşit halq ve dinlerniñ vekilleri yaşamaqtalar. Böyle çoq millet ve çoq dinli hududlardan biri Qırım yarımadasıdır. Mında statistikağa köre eñ çoq cemiyetlerge musulmanlar malikler. Daa bir hususiyeti şunda ki, yerli musulmanlarnıñ deyerlik episi qırımtatarlarıdır. Eger musulmanlarnıñ esas diniy merkezi bu Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresi olsa, qırımtatarlarnıñ akimiyet organı Meclistir. Bugünde-bugün Meclis diniy işlerni nezaret astında tuta, çünki musulmanlıq qırımtatarlar içün milliy medeniyet ve içtimaiy ömürnen bağlıdır.

Qırımtatarlarnıñ ömürinde dinniñ yeri aqqında biz Meclis reisi, belli dissident ve cemaat erbabı Mustafa Cemilevnen subetleşemiz. Keçende o, maneviy, ahlâqiy ve medeniy yetekçiligi içün “Adalet ışığı” mukâfatınen taqdırlengen edi.

---

— Qırımtatarlar kendilerini tanıtqanda dinni üstün körelermi ya da milliy mensüpliklerinimi? Siz özüñizni ilk-evelâ Qırımğa mensüp, dep sayasıñızmı ya da musulman dünyasınamı?

— Biz din – bu hususiy bir iş, dep sayaraq, epsi dinlerni ürmet etemiz. Amma, İslâm bütün musulman halqlarınıñ içtimaiy ve kündelik ömürlerinde müim yerni tutmaqta. Lâkin biz din ve milliylikni biri-birinden ayıramız. Qırımda İslâmğa daima ait olğan şeylerniñ saqlanıp qalmasını ister edik. Yazıqlar olsun ki, Qırımda yañı ğaye, yañı aqımlarğa meyil bergen gruppalar peyda olmaqta. Sizge açıq söylesem, bunıñ zararı pek büyük, insanlar endi kim aqiqiy musulman, kim ise musulman degil, degen munaqaşalarğa dalalar. Bu ise halqnıñ birleşmesini mürekkepleştire. Qalplerinde ne Allağa, ne şeytanğa imanı olmağan arabozucılar da az degil.
Keçenlerde resmiy cedvelge alınğan yañı islâm merkezinde habaşitler sektasınıñ tesiri açıq körüne. Zaten, Qırımda öz vaqtında kendini Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresine qarşı qoyğan diniy gruppalar içün oñaytlı şaraitler yaratıldı. Ve bu al degil tek Qırım içün, belki devlet içün de havflıdır.

— Yaqında kütleviy matbuat vastaları Qırımda dört musulman merkezi olğanını haber etip, bütün dünyada terroristik dep tanılğan vahhabiyler ve Hizbut-Tahrirciler yönelişleri aqqında da ayttılar. Qırım musulmanlırıñ diniy idaresiniñ bu aqımlarğa munasebeti nasıl?

— Birinciden, Qırım musulmanlarınıñ diniy idaresi yekâne qanuniy qurumdır, çünki o demokratik yolnen saylana. Men açıqtan-açıq aytam: eger bir vaqıtlarda bu aqımlarnıñ vekilleri çoqluqnı teşkil etip, reylerniñ çoqluğınen Hızbut-Tahrir vekilini müftiy olaraq saylasalar, biz onı tanırmız. Amma o, qırımtatarlarğa qarşı, yarımadada stabillikke qarşı areketler yapsa, biz böyle müftiyden vazgeçermiz.

Olar böyle usulnen camilerde imamlarnı deñiştirdiler. Pek sade bir usul: Qırımnıñ bütün köşelerinden hizbuttahrirciler bir camige toplanıp, aydıñız demokratik yolnen imam tayinleyik, deyler ve öz imamlarını tayinleyler. Çünki o toplantılarda kendileri ve bir qaç qarttan ğayrı kimse yoqtır. Amma bu, qapa-qarşılıqqa alıp keldi ve Meclis bu tecribeni yasaq etti. Ebet bu olarnı açuvlattı. Ne içün diniy olmağan teşkilât buña qarışa, dep narazılıqlarını da bildirdiler. Amma biz bu işni milliy menfaatlarımız, stabillikni qorçalamaq içün yaptıq. Bu ceryan toqtatıldı, lâkin bazı bir camilerde olarnıñ imamları qaldı.

— Subetleriñizniñ birinde Siz Qırımda İslâm mot olıp başladı, dediñiz. Bu nasıl körüle ve nenen bağlı?

— Men qızlar başqalarından farq etmek içün örtülip başlağanlarını köz ögüne alğan edim. Çünki bu qızlarnen din aqqında laf etseñ, bilgileri tsifir olğanı belli ola. Belki olar original olıp körünmek isteydirler.. Zanımca, musulman olğanıñnı tek urbanen isbatlamaq yañlış, iman yürekten, qalpten çıqmalı.

— Qırımtatarlarnıñ Qırımdan tış teşkilâtları da barmı? Siz olarnen bağ tutasıñızmı?

— Öyle oldı ki, Rusiye Qırımnı işğal etken soñ şarait pek ağırlaşqanından çoqusı tatarlar icret etmege mecbur oldılar. Repressiyalar ta çar ükümeti devrinde başlanıp, cenk vaqtında, bilhassa Rusiye yeñilgen cenk zamanında başlandı. Eñ büyük icret dalğası 1853-1856 seneleri Qırım cenkinden soñ oldı. Ta H1H asırda yarımada ealisi esasen qırımtatarlardan ibaret olsa, 1917 senesine kelip olarnıñ sayısı 25 fayızğa tüşti.

Qırımtatarlarnıñ çoqusı şimdiki Bulğaristan ve Romaniya da kirgen Osmanlı imperiyasınıñ topraqlarına icret ettiler. Şunıñ içün de bugünde-bugün Romaniyada 30 biñge yaqın qırımtatarı yaşamaqta, Türkiyede çeşit menbalarğa köre eki-beş million qırımtatarı bar. Amma olar endi qırımtatarlarğa mensüpligini biraz ğayıp ettiler, çünki yaşadıqları yerdeki ealinen adetler, din yaqınlığı, aqsımlav olmağanı öz işini yaptı. Şunıñ içün anda olarnıñ qatılması ve añları boyunca türk olmalarına er şey siltem oldı. Bugünde-bugün Türkiye cumhuriyetinde otuzğa yaqın qırımtatar teşkilâtları bar, amma olar özlerini qırım türkleri deyler. Neler saqlanıp qaldı? Qırımtatar tili, turmuş tarzı, çünki Türkiyede tamamile qırımtatarlardan ibaret köyler saqlanıp qaldı. Nesilden-nesilge keçken Qırımğa sevgi qaldı. Olar çift vatandaşlıq tarafdarıdırlar, türk vatandaşlığını ğayıp etmeden, ukrain vatandaşlığını da almaq isteyler. Lâkin Ukrainada bunıñ imkânı yoqtır ve Ukraina qırımtatarları içün istisna yapılmaz.

— Bugün kene de Aqmescitteki Büyük cami meselesi köterilmekte. Bu siyasiy meselemi ya da diniy?

— Mesele em diniy, em siyasiydir. 1944 senesi sürgünlikten soñ sistema qırımtatarlarnıñ izlerini silmek içün olarnıñ medeniyeti ve dini ile bağlı er şeyni bozdı. Camiler deyerlik qalmadı. Eger bolşeviklerniñ inqilâbına qadar Qırımda yedi yüzge yaqın cami olsa, şimdi biz ne qadar çoq qurmağa tırışsaq bile ancaq 60 camimiz mevcut.

Aqmescitte Büyük ckami ise pek zarur, çünki bayram namazlarına kelgenlerni sığdırmaq içün diger binalarnı kiralamaq zorundamız. Bu kelişmey. Bizim Büyük camimizge 5 biñ adam sığması kerek. . Vesiqalarnı resmiyleştirüvge pek çoq vaqıt ketti. Şeer memuriyeti kendisi bizge cami içün yer kösterdi, diniy idaremiz bütün vesiqalarnı azırlağan soñ, deputatlarğa endi tek maqullemek qalğanda , olar başqa yer qıdırmaqnı teklif ettiler. Bu milletlerara, dinlerara dava kimgedir elverişli. Amma, Allağa şükür er şey çezildi. Büyük cami qurucılığına qarşı çıqqan deputatlar, bugün birağızdan qoltutalar.

— Soñki vaqıtta Rusiye kütleviy informatsiya vastalarında Qırım telükesi, davalar, ekstremizm ve terror havfı aqqında devamlı aytalar. Bulardan angisi kerçek, angisi teşviqattır?

— Rusiye matbuatı, rus siyasetçileri Qırım – bu ekinci Çeçenistan, ekinci Kosovo, dep qorquzalar. Qırımda yaşağan rsu tilli grajdanlarnıñ çoqusı Qırımnı Rusiye terkibinde köreler. Siyasetçiler Rusiye Qırımnı alır, dep ciddiy tüşüneler, dep bellemeyim. Lâkin böyle laflar problem çıqarmaq ve Ukrainanı daima kergin bir vaziyette tutmaq içün kerek. Biz yaqında alğan malümatlarımızğa köre, Rusiye Mecliske qarşı çalışacaq çeşit qurumlarnı meydanğa ketirmek içün 20 million dollar para ayırğan. Köntseptsiyalarınat köre bu qurumlar ruslarğa zıt olsa da qırımtatarlarğa parallel olmalı.
Qırım ükümetiniñ bütün seviyelerindeki çoqluq ruslarğa meyil bere, bilhassa bu şimdiki prezident saylanğan soñ daa ziyade tüs aldı. Qırımtatarlar saylavlarda milliy demokratik küçlerge qoltuttı. Hucur al, amma aşaddiy ayırımcılar soñki seçimlerde yañı saylanğan prezidentniñ tarafdarı oldılar.

Soñki zamanda biz beklemegen tendentsiyalar peyda oldı, meselâ haçlarnıñ tiklenmesi. Biz o kazaklardan qorqmaymız, amma qarışmağa istemeymiz, çünki soñ bu milletlerara, dinlerara davasına çevrilir. Qanunsız tiklengen haçnı yıqmaq aqqında mahkeme qararı bar. Haçnı tiklegenler ve militsiya arasında da qavğa çıqtı. Quvançlısı şu ki, bu tertipsizlikni atta Moskva Pravoslav Kilsesiniñ papazı da keskin tenqid etti.

— Qırımda, er eki tarafnıñ da ekstremistleri esapqa alınmağanı alda, hristianlar ve musulmanlarnıñ arasındaki munasebetler nasıl?

— Biz bütün insanlarğa sayğı-ürmet ile yanaşamız. Qırımda dinlerni birleştirgen “Barışıqlıq – Tañrınıñ nimetidir” degen birleşme mevcut. Amma Moskva partiarhatınıñ vekilleri onda Kiyev patriarhatınıñ iştirak etmesine qarşı çıqalar.

Biz episi dinlerge bir munasebet olğanına tırışamız. Ukrain Pravoslav kilsesinen munasebetlerimiz pek yahşı, bayramlarımızğa da davet etemiz. Amma Moskva partiarhatınen, doğrusını söylesem, til tapalmadıq. Mitropolit Lazarniñ provokatorlar hususındaki laflarından soñ onıñ doğru yolğa adım atacağıma ümüt peyda oldı. Cuma cami qurulacaq yerge temel taşı qoyulğanda episi din vekillerini davet ettik, olar kelip dualar oqudılar. Yani, demek isteyim ki, diniy davalarğa yol bermemege areket etemiz. Amma öyle bir pıtraqlı allar ola ki, Moskva patriarhatınıñ vekilleri kendilerini ekstremist kibi alıp baralar.

Bağçasarayda Hansarayğa ait bütün yerler, panteon, Qırım hanlığı esasçılarınıñ türbelerini “Russkiy blok”nıñ vekili olğan şeer rehberi öz başına Üspen monastırıne berdi. Ve böyle misallerni çoq ketirmek mümkün. Hizbut-Tahrir, vahhabiylerniñ havflığı aqqında aytalar, amma ekinci tarafnıñ da havflı olğanını körmeyler.

—Siz Qırımnı tatarlardan boşatmaq kerek degen kazaklarnı nazarda tutasıñızmı?

— Asılında Qırımda kazakçılıq iç olmağan. Özlerini bugün kazak dep tanıtqan insanlar bir zamanda basqıncı gruppalarnıñ azaları ediler. Olarnı bekçi olaraq hızmetke alalar. Olar açıqtan-açıq provokatsion areketlerde bulunalar.

Meselâ, ukrain toprağı olğan kubanda ukrain bayrağını köterip Kubannıñ Ukrainağa qoşulğanını talap eteceklerini men iç tasavur etip olamayım. Rusiye ükümeti ne yapar edi o vaqıt? Mında, Qırımda ise eki başlı qartallı Rusiye bayraqlarınen yürip: “Bu ruslarnıñ toprağı, yabancılar def olsun!” deyler. Ukraina ise bu provokatsiyalarğa dayana. Öz vaqtında biz bu meseleni Ukraina Milliy telükesizligi hızmetiniñ kâtibi Vladimir Gorbulinnen muzakere etken edik. Pek doğru fikirler bildirildi, çareler körmek zarurlığı qayd etildi. Men o vaqıt bizim devletimizge yarı arbiy teşkilâtlar qurmağa musaade etilse, biz öz birleşmelerimizni teşkil etermiz, em bizim işimiz kazaklarnıñkinden semerelice olur, degen edim. Amma biz bunı yapmaymız, çünki eger er bir millet öz askerlerini azırlaycaq olsa, bunıñ nege alıp kelecegini bilemiz. Madam öyle eken, demek ruslarda da böyle teşkilâtlar olmamasını talap etmelimiz. Devlette tertip-nizamnı qorçalağan hızmetler bar, epimiz oña boysunmaq borclumız. Er kes bu fikirnen razı, amma amelde iç bir şey yapılmay.

— Siz Bağçasaraynı añdıñız. Anda qoruq reberini deñiştirip, yerine Donetskten kelgen aldamnı tayinlemek isteyler. Meclis buña nasıl baqa?

— İşte, nezaret eticini tayinleycekler. O, qaysı sermiyalar qayda ketecegini baqacaq. Şimdilik bu müzey faaliyetine iç bir türlü tesir etmey, demek biz de bir şey aytmaymız. Amma umumen alğanda bu doğru degil. Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruqnıñ biz içün emiyeti ğayet büyük. Sürgünlikten soñ bizim bütün asabalığımız yoq etildi, tek bir Hansarayımız qaldı.

— Qırım sağlıqnı pekitüv merkezi olaraq belli, amma mında diniy turizm merkezini açmaq içün de imkânlar bar. Meclisniñ alternativ diniy turizm inkişafı, Qırım tarihını ögrenüvni kenişletmek saasında planları nasıl?

— Qırım içün turizm pek müim emiyetke malik. Telükelisi şu ki, turistlerniñ 80 fayızı Rusiye vatandaşlarıdır. Turistik mevsim başlanğanda rusiyeliler turistlerni qorquzmaq içün çeşit uydurmalarnı tüşünip tapalar. Eger Rusiyeden turistler kelmese Qırım kelirsiz qalır. Şunıñ içün de biz Qırımnıñ epr kes içün açıq olğanını isteymiz. Bir qaç yıl evelsi men Qırımnı yapon turistleri içün açmaq maqsadında Tokioğa bardım. Olarnıñ aytqanına köre, yaponlar Qırımğa dünyanıñ iç bir yerinde olmağan şeyni körmek içün kele bilirler. Meselâ, yarımada tamır halqınıñ medeniyetini köstergen milliy turizm. Bu bir. Ekinciden ise, alâqalarnı kenişletmek lâzim. Bizge bu saada daa çoq çalışmaq kerek. Qırımda tabiat şaraitleri pek güzel, amma servis sovetler devirindekisi kibi. Turizmni ciddiy şekilde inkişaf ettirmek içün yatırımlar zarur. Yatırım müiti ise Qırımda yoqtır, çünki nezaret eticiler tek nezaret etip aqça qazanmağa isteyler, çalışmağa ise istekleri yoq. Milliy turizmni,em mıtlaqa qırımtatar turizmini inkişaf ettirmek kerek. Bizde diger milletler de bar, meselâ rumlar, karaimler, almanlar. Turizm inkişafı bu milletler medeniyetleriniñ de ğayrıdan tiklenmesine yardımcı olur.

— Sizni Qırımdan sürgün etkenlerinde bir yaşında ediñiz. Ne zaman Qırım siziñki olğanını añladıñız ya da Qırım daima siziñki edimi?

— Qırım, atta biz sürgünlikte olğanımızda da, bizimki edi. Bizni aqsız sürgün etkenlerini ve mıtlaqa qaytacağımıznı biz pek yahşı bile edik. Doğru, belki sağ ekenimizde körecegimizge pek emin degil edik. Sovetler akimiyeti pek qudretli olıp köründi. Biz içün başqa türlü olamaz. Er bir insannıñ öz vatanı bar, bizim de Ukrainadan ğayrı iç bir şeyimiz yoqtır.

Maryana KARAPİNKA ve Taras ANTOŞEVSKİY subetleştiler.

RİSU – Ukraina diniy-informatsion hızmeti

Lvov, 2011 senesi iyül 9