İlk qış ayınıñ 10u – Halqara insan aqları künü

10.12.2025

İlk qış ayınıñ 10-nda dünya Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ Baş Assambleyasınıñ 1948 senesi İnsan aqları boyunca Umumiy deklaratsiyasını qabul etken kününi qayd ete.

Ekinci cian cenkiniñ facialarından soñ Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ qurucıları Birleşken Milletler Şartnamesine iç bir devlet boza bilecek esas aqlar ve serbestliklerni tasdıqlaycaq bir akt qoşmaq kerekligini añladılar. Aman-aman eki yıl devam etken işniñ neticesinde, 1948 senesi ilk qış ayınıñ 10-nda, dünya toplulığı Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ kürsüsinden onı öz ahlâqiy-uquqiy yol köstergiçi olaraq ilân etti.

Lâkin SSCB, Belorus ve Ukrayina SSCleri kibi, rey berüvden vazgeçti. Andriy Vışınskıynıñ yolbaşçılığındaki sovet eyyeti vesiqanıñ “soñuna qadar işlenmegeni”ni ve “açıq-açıq resmiy olğanı”nı bildirdi. Amma bu sözlerniñ artında kerçek sebebi bar edi – qorqudır. Cenkten soñ Sovet akimiyetiniñ yapqanı kütleviy cinayetler halqara diqqatqa lâyıq olacaq ve totalitar rejiminiñ tabiatını telükege oğratacaq, dep qorqqan ediler.

Vaziyetniñ tsinizmi açıq-aydın körüne edi. Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ kürsüsinden universal degerler ve insan aqları ilân etilgen vaqıt, 1944 senesi mayısnıñ 18-nde mecburen sürgün etilgen qırımtatar halqı endi dört yıldan ziyade mahsus yerleşüv yerlerinde öle edi. Böyleliknen, 1948 senesi boş aynıñ 26-nda beyannameniñ qabul etilmesinden eki afta ögüne SSCB Yuqarı Şurasınıñ Prezidiumı “öz başına ketüv” içün, yani mahsus yerleşüv yerlerinden qaçmağa tırışqanlar içün 20 yıl apis cezasını belgilegen ferman çıqardı.

Qırımtatarlarnen beraber bu şaraitte öz tuvğan toprağından zorbalıqnen marum etilgen başqa halqlar da bar edi: koreyalılar, almanlar, fin-ingermanlandlar, qaraçaylılar, qalmıqlar, çeçenler, inguşlar, balqarlar ve meşhetin türkleri. Çoqusı içün sürgünlik tek sürgünlik degil de, milliy muhtariyetniñ yoq etilmesi de edi. Hususan, Qırımtatar halqınıñ muhtariyetiniñki.

Aynı şu yıllarda Ukrayinanıñ ğarbında Ukrayina isyan ordusınıñ quvetleri Ukrayina mustaqilligi oğrunda küreşini devam ettirip, sovet rejimine 1950 seneleriniñ ortasına qadar, bazı yerlerde ise – 1960 senelerine qadar qarşılıq kösterdiler. Sovetler Birligi, kerçekten “halqlarnıñ apishanesi” kibi, Birleşken Milletler Teşkilâtınıñ qabul etkeni İnsan aqları umumiy beyannamesiniñ esaslarına riayet etmege istemey edi.

Sovetler Birligi vesiqanı desteklemege istemese de, İnsan aqlarınıñ umumiy beyannamesi müim bir dünya işaretçisi oldı. O, yañı halqara standartlarnı yarattı, esirlikke tüşkenler ve basqığa oğratılğan halqlarğa serbestlik, menlik ve tuvğan topraqlarına qaytmaq aqqı oğrunda küreşlerinde esaslanacaq aletlerni berdi.

Zorbalıqsız küreş yolunı saylağan qırımtatar milliy areketi İnsan aqları umumiy beyannamesiniñ qaidelerine esaslana edi. Anda o qırımtatar halqınıñ vatanına, milliy-topraq muhtariyetine, qorqu ve taqipsiz yaşamaq aqqınıñ ahlâqiy ve uquqiy tasdıqını taptı.

İnsan aqları umumiy beyannamesiniñ maddeleri, Qırımtatar halqınıñ milliy suverenitetiniñ beyannamesi ve Qırımtatar halqınıñ Ekinci Qurultayı tarafından qabul etilgen diger vesiqalarnıñ esası oldı (1991 senesi ilk yaz ayınıñ 26-30 künleri).

2014 senesi kiçik ayda Qırımnıñ işğalinen başlanğan ve 2022 senesinden itibaren tolu miqyaslı istilâğa çevirilgen Rusiye-Ukrayina cenki, işğal etilgen topraqlarda kütleviy öldürüvler, basqılar ve taqiplernen beraber kele.

Rusiye Federatsiyası, İnsan aqları ve halqlarnıñ aqları saasında İnsan aqları umumiy beyannamesini ve diger halqara vesiqalarını qaba şekilde bozğan bir terrorcı devletke çevirildi. Tek işğal etilgen Qırımda yüzlernen insan, olarnıñ çoqusı qırımtatar, qanunsız sürette azatlıqtan marum etildi.

İnsan aqları qorçalayıcıları, siyasetçiler ve diplomatlarnıñ insan itibarı ve halqlarnıñ musaviyliginiñ tasdıqlanmasına bağışlanğan büyük ğayretleri, daa bir kere telükege oğratılğanını ve 20-nci asırnıñ ortasında olğan kerçeklerge atılğanını añlamaq acınacaqlıdır.

Amma bugün, Ukrayina azatlıq oğrunda küreşniñ ög cebesinde turğanda, onıñ etrafında demokratik ve serbestlikni sevgen halqlarnıñ birleşmesi ümüt doğura. Ukrayinanıñ ğalebesi İnsan aqları umumiy beyannamesinde qayd etilgen halqara qaidelerniñ ğayrıdan tiklenmesine yol açacaq ve insan aqları eñ yüksek qıymet taşığan dünyağa olğan işançnı pekitecek.

İnsan aqları künü hayırlı olsun, sevgili vatandaşlar!

Qırımtatar Milliy Meclisiniñ Reisi

Refat Çubarov